Iedereen wil veiligheid. Maar als dat betekent dat kritische opmerkingen over veiligheid al als onveilig worden ervaren, dan smoor je elke discussie in de kiem, betoogt columnist Gerrit Breeuwsma.
Veiligheid is op het eerste gezicht iets waar je maar moeilijk te veel van kunt hebben en lijkt altijd te prevaleren boven onveiligheid. Veel maatschappelijke inspanningen zijn gericht op het vergroten van veiligheid en tegengaan van onveilige situaties. In ons dagelijks leven gaat er dan ook geen dag voorbij of we komen in aanraking met allerlei veiligheidsmaatregelen.
Het meest concreet is dat in het fysieke domein, waar we met hulpmiddelen – van fietshelm tot autogordel – proberen veiligheid te optimaliseren. Maar ook in het intermenselijk verkeer proberen we het te waarborgen, door middel van afspraken, etiquette en fatsoensregels.
Dit allemaal niet zonder succes, want bij wat er allemaal mis zou kunnen gaan, gaat er best veel goed. We kunnen dan ook stellen dat we in een veiligheidsmaatschappij leven waar we ons, als de nood aan de man komt, gelukkig mee mogen prijzen (de airbag functioneerde, de verzekeringsmaatschappij betaalde uit).
Toch zit er ook een keerzijde aan het streven naar veiligheid. Dat wil zeggen, het terugdringen van onveiligheid gaat vrijwel altijd gepaard met het inperken van vrijheid. Heel zichtbaar is dat in de manier waarop we kinderen opvoeden en onderwerpen aan veiligheidsmaatregelen die hun speelruimte – letterlijk en figuurlijk – inperken.
Het terugdringen van onveiligheid gaat vrijwel altijd gepaard met het inperken van vrijheid
De afgelopen honderd jaar mochten kinderen steeds minder ver van huis, kregen ze steeds minder de gelegenheid zich aan toezicht van volwassenen te onttrekken en werden ze steeds vaker gecontroleerd door volwassenen (met leerlingvolgsystemen of locatiebepalingen op de telefoon). Met ‘curlingouders’ die hun kinderen steeds uit de wind houden, doen we echter de weerbaarheid van kinderen te kort.
Onze ‘veiligheidsbegeerte’, zoals de filosoof Gerben Bakker het in zijn boek Dansen met de hydra typeert, schept een samenleving waarin risicomanagement domineert ten koste van onze vrijheid, waarbij dat, iedere keer als het mis gaat, resulteert in de roep om meer veiligheid.
Hoewel de universiteit bij uitstek gebaat is bij (academische) vrijheid, moeten we constateren dat het nastreven van veiligheid ook daar terrein wint. Natuurlijk dienen medewerkers, promovendi en studenten met respect bejegend te worden en moeten misstanden aan de kaak worden gesteld.
Maar als we ons op de universiteit alleen nog maar veilig voelen als iedereen praat en denkt zoals wij zelf of wanneer kritische opmerkingen over veiligheid al als onveilig worden ervaren, dan is er iets mis en smoor je iedere mogelijkheid tot discussie in de kiem.
juist door het stellen van ongemakkelijke vragen is het mogelijk om alles wat je niet aanstaat te veranderen
Soms knaagt de veiligheidsbegeerte wel heel erg aan de stam van de academische vrijheid. Zo schrijft hoogleraar gezondheidscommunicatie Bas van den Putte (UvA) in een opiniestuk in universiteitskrant Folia van de UvA dat hij en zijn collega’s regelmatig klachten krijgen van studenten die zich gestrest voelen wanneer hen een vraag wordt gesteld.
In cursusevaluaties, zo schrijft hij verder, laten ze weten ‘dat de docent hierdoor een onveilig klimaat creëert en totaal ongeschikt is om les te geven’.
Dat zo’n evaluatie ook weleens een gevoel van onveiligheid bij docenten zou kunnen bewerkstelligen, laat ik dan maar even voor wat het is. Dat studenten überhaupt zo verdraaid weinig vragen hebben (afgezien van de vraag naar proeftentamens) en dat je als docent soms alle zeilen moet bijzetten om iets aan respons te krijgen, lijkt mij echter wel een probleem.
In navolging van het filosofische werk van Hannah Arendt betoogt Gerben Bakker dat het juist door het stellen van ongemakkelijke vragen mogelijk is om alles wat je niet aanstaat te veranderen. Maar daar is wel moed voor nodig en een publieke ruimte die daar gelegenheid toe geeft. De universiteit zou bij uitstek zo’n ruimte moeten zijn.
Kortom, als u de moed hebt voor vragen, hoor ik het wel. Voor meer onveiligheid: zie de rest van de wereld.
GERRIT BREEUWSMA