Aan de hand van onder meer drie Christussen in één psychiatrisch ziekenhuis en een vrouw die al dertig jaar leeft met de geest van haar overleden man, onderzoekt emeritus hoogleraar psychologie Douwe Draaisma in zijn nieuwe boek ‘De man die zijn hoofd verloor’ de bizarre manieren waarop mensen orde proberen te vinden in chaos.
Na recente boeken over vergeten en over dromen, heb je je pijlen nu gericht op wanen en illusies. Wat trekt je zo aan in dat onderwerp?
‘Wanen en illusies zijn niet alleen dát. Ze zijn ook een venster op het normale functioneren. We zijn gewend om te denken dat iemand die in een waan schiet, of psychotisch wordt, zijn verstand verliest. Maar het verstand wordt juist aan het werk gezet om jouw belevingen en gewaarwordingen te kunnen verklaren. Met andere woorden: je verstand moet harder werken dan ooit. Dat was ook altijd het punt van Oliver Sacks: pathologie is een commentaar op het gezonde functioneren.
Wat me zo boeit aan wanen, maar ook aan het bestuderen van fantoomervaringen – waarbij mensen een afgezet lichaamsdeel nog altijd kunnen voelen – of rouwhallucinaties – waarbij nabestaanden hun dierbare zien – is hoeveel orde en logica en ratio erin zit. Een waan is een bizarre overtuiging die niet in de realiteit geworteld is, maar tegelijk een poging van je brein om een scenario te ontwerpen waarin die stemmen of afwijkende ervaringen passen. Die logica in de waanzin fascineert me zeer.’
Die logica kan heel ver gaan, hè? In je boek beschrijf je ‘de drie Christussen van Ypsilanti’. Drie mannen die alledrie geloven dat ze Jezus Christus zijn worden in 1959 door de psycholoog Milton Rokeach bij elkaar gezet in een psychiatrisch ziekenhuis. Doel van het ‘experiment’ is om de mannen door confrontatie te dwingen hun waan op te geven. Maar hij slaagt daar niet in.
‘Inderdaad, die werden bij elkaar geplaatst in de hoop dat er iets zou knappen als die wanen met elkaar botsen. Daardoor zou hij hen kunnen bevrijden van hun waan. Maar het tegendeel gebeurde. Elk van die drie Christussen had na verloop van tijd zijn eigen scenario om te verklaren hoe het kwam dat er naast hem als échte Christus nog twee waren, die dan blijkbaar bedriegers waren of robots. Een van hen zegt zelfs: dit is wel een krankzinnigengesticht, hè?
Maar – en dat vond ik zo’n ontroerend beeld – als Rokeach er maar niet bij is als stoorzender, kunnen ze het prima met elkaar vinden. Ze hebben een manier gevonden om ruzie uit de weg te gaan. Pas als de psycholoog begint te stoken, ontstaan er gevechten.’
Als je die enorme volharding ziet waarmee mensen vasthouden aan een waan, dan doet dat denken aan complottheorieën. Heb jij dat ook gedacht toen je dit schreef?
‘Complottheorieën worden wel uitgelegd als de neiging om te veel patronen te willen zien in wat eigenlijk toevallig is. En in veel wanen is dat inderdaad ook het geval. Ik denk dan ook dat onder de echt doorgeschoten complottheoretici wel wat psychiatrisch lijden zit.
Maar natuurlijk zitten niet alle aanhangers van complottheorieën in een psychose. Het zit ook in de sfeer van misleid worden door de officiële media en heel veel wantrouwen en het idee dat er meer aan de hand is dan de overheid je wil laten geloven. En dat is toch wel wat anders.’
Kunnen we toch iets leren van de psychiatrische wanen in jouw boek? Misschien een manier om met aanhangers van complottheorieën om te gaan?
‘Nou ja, hoogstens dat het bij psychiatrische wanen zinloos is om te proberen ze te controleren en daar hoort ook bij dat mensen zich niet door uitwendige argumenten laten overtuigen.
Je moet ook niet vergeten dat een brein erop is ontworpen om de hele dag door hypotheses te genereren over wat er aan de hand is: wat je hoort, ziet of leest. En ja, dat kan ook doorschieten, zodat mensen meer patronen zien dan er in werkelijkheid zijn. Maar inderdaad, de kans is groter dat je in het complot wordt gezogen dan dat je het corrigeert.
Je ziet dat ook bij het syndroom van Capgras, waarbij mensen geloven dat hun dierbare is vervangen door een dubbelganger. Je zult dan geneigd zijn om iets te vertellen dat alleen jullie twee weten, om de ander te overtuigen. Maar dat heeft altijd een averechts effect. Zo iemand denkt: verrek, dus mijn dierbare zit ook in het complot. Dus dat geeft juist een soort expansie aan de achterdocht.’
Je schrijft met veel invoelingsvermogen en liefde over de wanen waaraan mensen ten prooi vallen. Is er een verhaal dat je extra heeft geraakt?
‘Dat is misschien wel de passage over Elias Canetti, in het hoofdstuk over rouwhallucinaties. Canetti was bevriend met de componist Alban Berg. Die overlijdt vrij jong en dan valt ook het contact weg dat hij met de weduwe had. Hij komt haar dertig jaar later weer tegen bij een lezing en stelt zichzelf voor. Waarop de weduwe zegt: “Ach, meneer Canetti, dat is lang geleden. Alban heeft het nog steeds over u.” Dat idee: dat iemand dertig jaar lang een overledene intact houdt, levend houdt… Hij realiseert zich dat daar heel veel liefde voor nodig is. Dat vond ik een prachtig passage.’
Douwe Draaisma presenteert De man die zijn hoofd verloor. Over wanen en andere illusies maandag 14 november bij Studium Generale. Draaisma wordt tijdens de presentatie geïnterviewd door radiomaker en schrijver Matthijs Deen.