Russen zijn niet zoals wij, stelde Ruslandkenner Hans van Koningsbrugge onlangs in een interview met UKrant. Maar vervallen in stereotypes helpt ons niet om Rusland te begrijpen, zeggen Adrian Rogstad, David Cadier en Marek Neuman.
Op 5 december publiceerde UKrant een interview met de kop ‘Russen zijn fundamenteel anders’. Anderen, onder wie mensen die onder het oorspronkelijke artikel hebben gereageerd en leden van de internationale gemeenschap van Ruslandkenners, hebben al gewezen op meerdere problemen met het interview (zie hier en hier).
Waar wij, als wetenschappers die zich met Rusland bezighouden, het over willen hebben, zijn enkele van de simplificerende, essentialistische stereotypes over Rusland en de Russen die in het interview naar voren gebracht worden, en waarom die problematisch zijn.
Ons doel is om bij te dragen aan een genuanceerd en gefundeerd debat, en om als RUG-wetenschappers op te roepen tot een hogere standaard van collectief onderzoek en collectieve reflectie binnen de universitaire gemeenschap.
Apart ontwikkeld
In het interview wordt de stelling geponeerd dat Russen ‘anders’ zijn – dan ‘wij’ – en hoogstwaarschijnlijk niet zullen veranderen. De reden hiervoor is dat ze zich zogenaamd ‘volledig apart van het Westen’ hebben ontwikkeld en van alle dingen die het Westen definiëren, zoals de Franse Revolutie, de Renaissance en de Verlichting.
In het interview wordt de stelling geponeerd dat Russen ‘anders’ zijn dan ‘wij’
Wat Rusland wel had, was een serie verloren oorlogen, een bloedige geschiedenis – waaronder de slachting tijdens de Russische Burgeroorlog, het Stalinisme en de Tweede Wereldoorlog – en de economische tegenspoed van de jaren 1990. Dit alles zou de Russen immuun hebben gemaakt voor het verlies van mensenlevens, ‘keihard’ en sceptisch jegens democratie.
Met dit soort essentialistische claims zijn ten minste drie dingen mis: ze zijn historisch onjuist en belasteren de Russen als collectief, en dat leidt vervolgens tot een gebrekkige analyse.
Vervlochten geschiedenis
Ten eerste ontwikkelen landen en maatschappijen zich niet los van de rest van de wereld. Rusland is hierin geen uitzondering. Al zeker sinds de tijd van Peter de Grote is de geschiedenis van Rusland onlosmakelijk vervlochten met die van de rest van Europa, ten goede en ten kwade. Rusland nam zelfs deel aan de Verlichting (alsmede de Antiverlichting).
Betekent dit dat de ‘verlichte’ leiders van Rusland allemaal geweldige mensen waren? Nee, omdat de Verlichting zelf niet alleen maar rozengeur en maneschijn was.
Catharina de Grote correspondeerde met Voltaire, terwijl ze ondertussen Polen opdeelde en Oekraïne koloniseerde, net zoals het Verlichtingsdenken later de racistische structuren die ten grondslag lagen aan het 19e-eeuwse Westerse kolonialisme zou goedpraten.
Immuun voor geweld
Over het algemeen betekent een gewelddadige geschiedenis niet dat een complete bevolking gedoemd is om immuun te zijn voor geweld, of geen respect te hebben voor mensenlevens. Er zijn zat landen in de wereld die een bloedige geschiedenis kennen. En toch zul je vermoedelijk niet gauw een artikel met de kop ‘Amerikanen zijn niet zoals wij’ of ‘De Chinezen zijn fundamenteel anders’ zien verschijnen in een gerenommeerd universiteitsblad.
Een gewelddadige geschiedenis betekent niet dat een complete bevolking immuun is voor geweld
Hiermee willen we de kwestie niet relativeren. We willen juist waarschuwen tegen de klassieke oriëntalistische logica die ‘ons’ beschaafde mensen tegenover de barbaarse ‘ander’ plaatst, gebaseerd op een selectieve lezing van de geschiedenis.
Poetins corruptie en oorlogszucht in de afgelopen twintig jaar zijn in grote mate mogelijk gemaakt door westerse partijen die maar al te graag zijn geld wit wasten en zijn gas en olie kochten – zo beschaafd zijn ‘wij’ ook weer niet.
Russen als collectieve Poetin?
Ten tweede gaat essentialisme gepaard met een lukrake beschuldiging. Het suggereert dat ‘alle Russen’ medeschuldig zijn aan afschuwelijk beleid zoals het rekruteren van veroordeelde moordenaars om in de oorlog tegen Oekraïne te vechten.
Moeten we er vanuit gaan dat dit ook geldt voor onze Russische collega’s of studenten aan de universiteit? Zijn zij ook ‘fundamenteel anders’, ‘niet zoals wij’ en ‘keihard’?
Tegen de achtergrond van Ruslands brute oorlog en een regering die steeds onderdrukkender wordt, is het natuurlijk verleidelijk om te vragen hoe de Russische bevolking dit toe kan staan. Waarom protesteren ze niet? Hoe kunnen ze het regime van Poetin tolereren, of zelfs steunen?
Zijn onze Russische collega’s of studenten ook ‘fundamenteel anders’?
Maar de Russische samenleving is complex – net als die van elk ander land. Veel Russen steunen de regering en de oorlog, om diverse redenen. Maar velen ook niet. Die laatste groep loopt een groot persoonlijk risico als ze op enigerlei wijze een tegengeluid laat horen, gezien de brute manier waarop de staat afvalligen onderdrukt.
Desondanks zijn er sinds 2022 19.747 mensen aangehouden tijdens anti-oorlogsdemonstraties, en anderen vinden nieuwe manieren om te protesteren. Ook dit zijn ‘Russen’.
Waarom dit belangrijk is
Ten derde leidt essentialisme tot een gebrekkige analyse en slecht beleid, en maakt het van ons nuttige idioten voor Poetins narratief. Het begrijpen van de onderliggende oorzaken en de verschrikkelijke gevolgen van deze oorlog is een enorme taak voor de wetenschap.
Maar dat gaat ons niet lukken door verklaringen te zoeken in generalisaties over de eeuwige en onveranderlijke karaktertrekken van een nationale gemeenschap. Dat vertelt ons niets over waarom dingen gebeurd zijn op een bepaald moment, hoe ze gebeurd zijn, of hoe ze zich waarschijnlijk ontwikkelen in de toekomst.
Het maakt van ons nuttige idioten voor Poetins narratief
Recent onderzoek heeft aangetoond hoe imperialistische stereotypes over Oekraïne en de Oekraïners niet alleen het Russische beleid ten opzichte van het land hebben onderbouwd, maar ook het westerse, met desastreuze gevolgen.
Laten we niet in dezelfde val trappen als het om stereotypes over Russen gaat. Los van de onjuiste analyses die dat oplevert, draagt het ook bij aan Poetins narratief dat het Westen een intrinsiek probleem heeft met Russen in het algemeen, in plaats van met het regime en haar oorlog en onderdrukking.
We moeten Rusland nog steeds begrijpen, zowel om een beter idee te krijgen van hoe de oorlog zich kan ontwikkelen als om te weten wat er na Poetin zou kunnen komen. Dat gaat ons niet lukken door te vervallen in essentialistische stereotypes. Want, zoals Ruslandkenner Sam Greene stelt, als we Rusland willen begrijpen, moeten we echt eens stoppen om met argumenten te komen over ‘de Russen’.
Adrian Rogstad, David Cadier en Marek Neuman zijn universitair docenten bij International Relations and International Organization van de Faculteit der Letteren