Interview Hans van Koningsbrugge
‘Een mensenleven telt niet in Rusland’
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Eigenlijk houdt hij niet eens zo van Rusland. Hij voelt geen diepe verwantschap met de Russische cultuur. En de literatuur? ‘Kijk nou naar Oblomov, waar iemand 64 pagina’s op de sofa ligt! Dat kun je hoogstens amusant vinden.’
En toch is Hans van Koningsbrugge nu al zo’n 35 jaar een van de weinige Rusland-deskundigen van Nederland. Hij was erbij toen Rusland democratiseerde in de ‘wilde jaren negentig’. Hij keek toe hoe Poetin aan de macht kwam in het jaar 2000 en zag het land in de laatste tien jaar langzaam terugglijden in de isolatie waarin het ook daarvoor al honderden jaren had geleefd.
‘Ik heb werkelijk alles meegemaakt’, zegt Van Koningsbrugge. Hij smokkelde microfilms van archiefstukken het land uit; werd overvallen in een hotel en beroofd van de paar duizend gulden aan contanten waarmee hij lokale medewerkers moest betalen. ‘Dan zat er zo’n oude Russische vrouw op elke verdieping, zo’n baboesjka, en die tipte dan de lokale maffia: er is weer een buitenlander. Die kun je te pakken nemen.’
Erehoogleraar
Maar hij werd ook eens in een geblindeerde auto vervoerd naar een staatsdiner waar de toenmalige premier Medvedev aanwezig was; en hij werd benoemd tot erehoogleraar aan de Russische Staatsuniversiteit voor Cultuur. ‘Een absoluut hoogtepunt.’
Het is daar continu crisismanagement, bij alles
‘Mijn familie was daar niet altijd zo blij mee’, vertelt hij. ‘Eens was er een vacature voor de directeur van het Nederlands Instituut in Sint Petersburg en tijdens een familiediner zei ik plagerig dat ik daar wel zin in had.’ Dat grapje viel verkeerd, vooral bij zijn oudste zoon. ‘Hij sprong op en riep: “Als je maar niet denkt dat iemand van ons met je meegaat!”’
Hij ging niet, natuurlijk, dat was hij nooit van plan geweest. Want zoals gezegd: hij houdt niet zo van Rusland. ‘Die ongestructureerde chaos is niets voor mij’, zegt hij. ‘Het is daar continu crisismanagement. Bij alles.’
Invasie
Wel werd hij directeur van het Centre for Russian Studies aan de RUG en directeur van het in 2007 opgerichte Nederland-Ruslandcentrum dat, tot de oorlog begon, adviseerde bij het versterken van de banden tussen beide landen.
En dat allemaal omdat een kennis hem ooit eens aanraadde om zijn kennis van Nederland-Zweedse verhoudingen – zijn eigenlijke liefde – uit te breiden met Rusland. ‘Ik wilde promoveren en hij zei: “Als je Rusland erbij pakt, dan kunnen ze dat gewoon niet weigeren.” Maar het had ook Mexico kunnen zijn, of Zimbabwe.’
Maar toen kwam de 24ste februari 2022: de dag dat Rusland Oekraïne binnenviel. ‘We wisten meteen: nu trekken we de stekker eruit. Het is klaar’, herinnert Van Koningsbrugge zich. ‘Daar heb ik nog geen vijf minuten over na hoeven denken.’
Contacten die hij gedurende drie decennia had opgebouwd? Verdwenen. Archieven die hij op zijn duimpje kende? Afgesloten. De vele, vele vrienden die hij had gemaakt? Onbereikbaar. Zelfs het Centre for Russian Studies werd kort geleden omgedoopt tot het Groninger Instituut voor Midden- en Oost-Europese Studies.
Relevant
Tegelijkertijd was zijn expertise als enige hoogleraar Russische geschiedenis en politiek in Nederland nog nooit zo relevant. Niet voor niets staat zijn telefoon roodgloeiend en doet hij soms wel zeven interviews op een dag – vooral als er weer iets bijzonders gebeurt. Denk: de opstand van Wagnerbaas Prigozjin, een Oekraïense drone boven het Kremlin of de hevige strijd om Marioepol.
Russen hebben geleerd om helemaal niets van hun overheid te verwachten
Dat dit niet altijd gemakkelijk te combineren is met zijn werk als docent en het leiden van een onderzoekscentrum, neemt hij op de koop toe. ‘Waarom zitten we hier anders, als je je mond houdt? Ik ben ingehuurd om naar eer en geweten deze kennis naar buiten te brengen.’
Want hij heeft een boodschap, die hij niet vaak genoeg kan herhalen: Russen, zegt Van Koningsbrugge, zijn ánders. En wil je begrijpen wat er gebeurt in dat land, dan moet je dat voor ogen houden. ‘Een Nederlandse ambassadeur in Rusland zei eens dat het zoveel gemakkelijker zou zijn als de Russen paars geschilderd waren. Dan konden we tenminste zien dat ze niet zijn zoals wij.’
Dat komt doordat het land volledig apart van het Westen is ontwikkeld. Er was geen Franse revolutie, geen renaissance, geen Verlichting. Tegelijk is de volledige Russische adel gedood of het land ontvlucht na de revolutie.
Massamoordenaars
Het gevolg is dat de mensen er een totale andere levenshouding en andere waarden op nahouden. Kijk naar de manier waarop de ergste misdadigers zijn geronseld voor het leger in ruil voor gratie. Naar hoe er wordt geopperd om vrouwelijke gedetineerden in ruil voor het baren van een kind vrij te laten. ‘Dan praat je over massamoordenaars die met een schoon strafblad weer in de samenleving worden losgelaten. Hoe zit dat met je rechtspraak?’
Ook democratie is niet iets dat de gemiddelde Rus bijzonder interesseert. ‘Ze hebben geleerd om helemaal niets van hun overheid te verwachten’, legt Van Koningsbrugge uit. ‘Ze proberen vooral om te overleven.’
Dat verklaart ook hoe Poetin zo gemakkelijk de macht naar zich toe kon trekken. ‘De jaren negentig waren vreselijk voor de Russen. De bevolking raakte aan de bedelstaf, met een inflatie van wel 2000 procent. De levensverwachting van de gemiddelde man was 54!’
Sociaal contract
Dus toen Poetin aan de macht kwam, stomtoevallig in een periode waarin de prijzen voor gas en olie omhoog gingen, werd hij al snel enorm populair. ‘Hij pakte de staatsbedrijven terug van de oligarchen en investeerde die winsten in de loonzak van de gemiddelde Rus, dus die kreeg het beter.’
Het maakte niemand echt uit dat hij niet investeerde in de economie en ook niet innoveerde. ‘Er was een soort sociaal contract: jullie bemoeien je niet met de politiek, maar dan krijgen jullie het wél beter’, zegt Van Koningsbrugge. ‘En dat werkte tot 2014. Maar toen was dat economisch model ten einde.’
We krijgen een nieuw IJzeren Gordijn en een nieuwe Koude Oorlog
Daaruit komt Poetins nieuwe, nationalistische koers voort. Hij moest íets doen om de steun van het volk te behouden, en dat was de bezetting van de Krim en de huidige oorlog met Oekraïne. En waar dat in het Westen tot protesten zou leiden, gebeurt dat niet in Rusland.
‘Russen zijn keihard’, weet Van Koningsbrugge. ‘Kijk naar hun geschiedenis. ‘De Russisch-Japanse oorlog. Verloren. De Eerste Wereldoorlog. Verloren. De communistische burgeroorlog. Miljoenen burgerdoden. Dat zijn we vergeten, maar dat was wel zo. Dan het stalinisme, daar hoef ik niets over te zeggen. De Tweede Wereldoorlog. Een mensenleven is daar misschien niet waardeloos, maar het telt niet mee.’
Veel verzet hoef je dan ook niet te verwachten, denkt Van Koningsbrugge. Daar hebben decennia aan propaganda inmiddels wel voor gezorgd.
Geen illusies
En dat betekent weer dat we ons geen illusies hoeven te maken over de relaties met dit land, zegt hij. Alle pogingen die eerder zijn ondernomen om het land richting het westen te krijgen – wat uiteindelijk de hele insteek was van het Centre for Russian Studies – zijn op niets uitgelopen. ‘Ons wereldbeeld is aan gort’, bevestigt Van Koningsbrugge. ‘We krijgen een nieuw IJzeren Gordijn en een nieuwe Koude Oorlog.’
Dus moeten we de kennis die we hebben over Rusland en de omliggende landen uitbreiden en cultiveren. De nieuwe focus van zijn onderzoekscentrum ligt niet voor niets op Midden- en Oost-Europa. Want daar, zegt Van Koningsbrugge, wacht de nieuwe crisis. ‘Servië en Kosovo’, vermoedt hij. ‘Of Bosnië.’
En, zegt hij, we moeten ons instellen op een heel lang conflict. ‘Zelfs al is de oorlog over twee jaar of zo misschien voorbij, dan is de wederzijdse animositeit niet weg.’
Daar zou zelfs het vertrek – of de dood – van Poetin niets aan veranderen. ‘Als hij weg is, dan krijgen we een van de andere hardliners om hem heen. Niet veel meer en niet veel minder. Van Koningsbrugge schudt het hoofd. ‘Het is heel onverstandig om te denken dat dit anders wordt.’