het bewijs van god

Woorden: 8 minuten (1500 woorden)

Hoogleraar sterrenkunde Peter Barthel is een bevlogen man. Op 24 februari verschijnt zijn essay Professor, bestaat God? in boekvorm. Terwijl hij met een bierviltje speelt, barst hij los nog voordat hem een vraag is gesteld. ‘Wetenschappers moeten zich bewust zijn van hun bevoorrechte positie.’ Met een vragende blik: ‘Weet je wel dat jij ieder jaar drie euro betaalt zodat ik mijn werk kan doen? Dan moet je daar toch ook iets voor terugkrijgen?’

Met iets terugkrijgen bedoelt Barthel wetenschappelijke kennis. Na zijn promotie in Leiden en een postdoctraject in de Verenigde Staten streek hij in 1988 neer bij het Kapteyn Instituut voor Sterrenkunde in Groningen. Hij houdt zich bezig met objecten en processen in het verre heelal – harde, exacte wetenschap – maar daarnaast ook met wetenschapscommunicatie. Dat, en het gegeven dat hij zich af en toe liet horen in publieke debatten over wetenschap en religie, zorgde ervoor dat er in 2014 een bijzondere vraag op zijn bureau belandde.

Vraag

‘Professor, bestaat God?’ vroeg de 7-jarige Anco. In het kader van het 400-jarig bestaan konden geïnteresseerden vragen insturen aan de universiteit. Anco’s vraag zwierf een tijdje over de bureaus van verschillende theologen. Tot toenmalig decaan Geurt Henk van Kooten besloot dat niet een theoloog, maar astronoom Barthel de aangewezen persoon was om de vraag te beantwoorden.

Natuurwetenschapper Barthel, zelf ‘kritisch lid’ van de protestantse kerk, dacht er veel over na en voerde gesprekken met theologen Carel ter Linden, Klaas Hendrikse en Harry Kuitert. ‘Nee, God bestaat niet als een persoon die in de hemel woont, de wereld bestuurt en voor jou zorgt. Het goede en mooie in deze wereld – dat is wat ik God zou willen noemen. God bestaat in hoe jij en ik leven. Als mensen voor elkaar willen zorgen, dan zie je dáár iets van God’, zo besloot hij zijn antwoord aan Anco. Tijdens een lezing voor de Nacht van Kunst en Wetenschap 2014 lichtte hij dat antwoord verder toe.

Polemiek

Dagblad Trouw publiceerde de brief en er ontstond een heuse polemiek. Enkele theologen keurden zijn vooruitstrevende visie af. Barthel verwerpt bijvoorbeeld het scheppingsverhaal. Maar het merendeel van de reacties was lovend. De sterrenkundige werd geroemd om zijn ‘open en heldere blik’. Reden voor Barthel om zijn essay verder uit te werken en in boekvorm te verspreiden.

‘Mijn antwoord is voortgekomen uit een proces, een ontdekkingstocht. Doordat ik lezingen gaf kreeg ik vaak opmerkingen uit het publiek. Over die vragen ging ik weer nadenken en praten.’ Van tevoren was zijn uiteindelijke antwoord verre van helder, zegt Barthel met glimmende ogen. ‘Maar eigenlijk is het heel simpel.’

Op het bierviltje dat voor hem ligt, begint hij te tekenen. Drie pijlen, naast elkaar. Hij schrijft er de woorden wetenschap (objectief), schoonheid (subjectief) en zin en doel naast. De pijlen wijzen naar boven, om allemaal uit te komen bij Het Grote Mysterie/kosmos. Het heelal, dat is voor Barthel een belangrijk deel van dat grote mysterie. En de reden dat hij wetenschapper werd. De drie pijlen zijn de verschillende manieren waarop je de wereld en dat allesomvattende mysterie kan benaderen.

‘Ten eerste ben je als wetenschapper bezig met experimenten om de waarheid vast te stellen. We zijn bezig met de letter van het heelal’, legt Barthel uit. ‘Het doel van wetenschappelijk onderzoek is een toename in het collectieve begrip. Maar daarnaast kan je je als persoon op je eigen manier verwonderen over het mysterie: wat jij mooi vindt hoef ik niet mooi te vinden. Dat noem ik de geest van het heelal.’

Verwondering

De laatste pijl staat voor zin en doel. Je kan het religie noemen, maar dat hoeft niet. ‘Het gaat om de verwondering die je bij de kraag grijpt. Daar kan je je schouders over ophalen, maar ik vind dat je het bijna verplicht bent om na te denken over je rol en plek in de wereld, in de kosmos.’ Het woord kosmos is afkomstig uit het Grieks en betekent orde. ‘Maar ook schoonheid. Daarom vind ik het zo’n mooi woord: voor mij vat het alles samen’, zegt hij.

Heeft Barthel vastgesteld wat zijn rol in de wereld is? Hij grijnst. ‘Dat iedereen tot zijn recht komt. Behulpzaam zijn, positiviteit brengen. Daar gaat het om in het leven.’

Welke visie je erop nahoudt, maakt volgens Barthel niet uit. ‘In iedere godsdienst zitten goede gedachten. Het gaat om die verbazing, die verwondering. Dat is de kern van alles’, zegt de sterrenkundige. ‘Albert Einstein zei over zichzelf: ‘Ik ben iemand met niet zozeer bijzondere talenten, maar met een hartstochtelijke nieuwsgierigheid’. Zo zie ik dat zelf eigenlijk ook.’

Geen conflict

Van een conflict tussen religie en wetenschap wil Barthel niets weten. ‘Wetenschappelijk gezien is er geen enkele aanwijzing dat er een God bestaat in de zin van een ingenieur met een grijze baard die de wereld creëert. Maar da’s niet de kern van de zaak. Waartoe is deze wereld er – daar gaat het mij om. Verwondering is de kern van alles, en antwoord geven op die verwondering.’

Eigenlijk is het heel simpel. Noem het God, noem het spiritualiteit of verwondering. Noem het schoonheid. ‘Geloof is niet zo belangrijk, het gaat om wat je doet’, benadrukt Barthel. Met een knipoog: ‘Als iedereen zich daar nou eens aan houdt, dan krijgen we misschien Gods Koninkrijk op Aarde.’

Engels