Daniel Waller bestudeert magische schalen
Zo vang je een demon
Stel nou dat het de laatste tijd niet zo goed met je gaat. Belangrijke experimenten voor je onderzoek zijn mislukt. Je bent je portemonnee kwijtgeraakt terwijl je net heel veel geld had gepind. En je voelt je de laatste tijd ook al niet zo lekker – je hoopt maar dat het geen corona is. Wat nou als je iemand de schuld kon geven van alle ellende? Of niet iemand, maar íets. Wat als je dat iets zou kunnen vangen en uitschakelen?
If you appear as a pig, I adjure and put you under oath by means of YHWH YHWH Sabaoth. If you appear as a pig, I adjure and put you under oath by means of YHW YHW. If you appear as a ram, I adjure and put you under oath “by alef-daleth, by yod-he, by Shaddai, by Sabaoth, by the Merciful and Gracious, by Him that is long-suffering and of great kindness, and by any substituted name”. If you appear as a dog, I adjure and put you under oath by means of I Am that I Am. (Bowl M 164)
Daniel Waller, onderzoeker aan de Faculteit Godgeleerdheid en Godsdienswetenschap, vindt dat nog helemaal niet zo’n raar idee. Hij bestudeert al vier jaar magische schalen: simpele schalen van klei die zijn opgegraven in Irak en het westen van Iran – een gebied dat vroeger Mesopotamië heette. Alle schalen waren op de kop begraven. Aan de binnenkant van de schaal staan teksten geschreven die in een spiraal naar het centrum lopen. Ze beschrijven hoe mensen afdalen naar het midden van de aarde of met demonen vechten. Het zijn magische teksten, bedoeld om kwaadwillende demonen onder de schaal te vangen als een wesp onder een waterglas, en zo de eigenaar ervan te beschermen.
Zwarte markt
‘Het mooiste vind ik hoe simpel ze zijn’, zegt Waller, die deze week promoveert op zijn onderzoek. ‘Dat je zoiets simpels als een schaal die je omkeert en begraaft kan gebruiken om een demon te vangen.’
Ze had wel veertig schalen met verschillende spreuken erop
Er zijn tot op heden ongeveer tweeduizend van deze bezweringsschalen gevonden. Ze dateren allemaal uit een periode tussen het jaar 400 en 700 na Christus. Er waren er waarschijnlijk veel meer, maar die zijn verloren gegaan, zegt Waller. Weer andere zijn verkocht op de zwarte markt, aan privéverzamelaars. Bij sommige opgravingen vonden archeologen een schaal in ieder huis. ‘Er was zelfs een vrouw die echt een schalenmagnaat was’, zegt hij. ‘Ze had wel veertig schalen met verschillende spreuken erop. Ze moest heel ziek geweest zijn. Of misschien was ze een hypochonder.’
Mensen begroeven de schalen in hoeken van kamers en bij drempels; de plekken waar demonen meestal een huis binnenkwamen. Aangezien iedere demon z’n eigen specialisme had, moest je voor iedere uitdrijving een aparte schaal en een aparte spreuk gebruiken.
Engelen en demonen
I stand upon a mountain of stone, upon a great mountain of stone. I heed and listen to Shamish and Ḥur, his grandson, the son of the great king of the dēvs and the great ruler of the no-good-ones. On that day, at that hour, and at that time, when the dēvs were going out for battle and the liliths were going out for wailing, the phalanx of the demons and the band of the no-good-ones were in commotion, the troop of the dēvs and the band of the liliths were in commotion. The drum of rebellion groaned, the horn of destruction cried out. The cauldrons boiled over with rage, the great cauldrons of destruction boiled. Four blasts of wind came forth from the four directions of the world. Four blasts of wind came forth from you, the shore of the ocean. Four dragons came forth from you, the Lydian (?) mountain. The dēv shrieked, the dragon howled, Zarnai Lilita wailed, Leviathan the fish became agitated… (Bowl MS 2053)
Er waren veel demonen, zegt Waller. Sommigen woonden in een boom, een bosje, of een afvoerbuis. Ze konden de vorm aannemen van een slang, een hond, een kameel of een aap. Sommigen zagen er zelfs uit als mensen. ‘Een enorme hoeveelheid groteske demonen’ bedreigde de mensen in Mesotopamië, naast de gewone gevaren zoals ziekte, droogte, en geweld. Geen wonder dat mensen zichzelf wilden beschermen.
Voor de moderne godsdienstwetenschapper zijn de schalen en bijbehorende teksten een waardevolle bron van informatie. Ze geven inzicht in het dagelijks leven van de verschillende volkeren die destijds in Mesopotamië woonden. Ze vertellen ons niet alleen hoe mensen andere werelden zagen en hoe ze de engelen en demonen probeerden te beïnvloeden, maar ook hoe het huishouden van die mensen eruit zag en welke problemen ze hadden. ‘Ze vertellen ons zelfs dat mensen toegang tot de Bijbel hadden, want er stonden bijbelse passages in veel van de teksten.’
Buffy the Vampire Slayer
Laten we ook niet vergeten dat de oude ideeën over demonen ten grondslag liggen aan ons eigen moderne geloof in bovennatuurlijke zaken zoals engelen, duivels, demonen en bezetenheid. Denk daar maar aan wanneer je Supernatural of Buffy the Vampire Slayer zit te kijken.
Joodse magie werd vaak afgedaan als een beetje beschamend
‘De schalen zijn heel lang genegeerd’, zegt Waller. Toen ze voor het eerst gevonden werden, in de negentiende eeuw, deden onderzoekers heel erg hun best om de joodse leer te karakteriseren als alleen maar rationeel. Volgens hen was er niets bovennatuurlijks of mystieks aan het jodendom. ‘Joodse magie werd vaak afgedaan als een beetje beschamend, en sommige onderzoekers ontkenden het bestaan ervan zelfs. De Bijbel vindt het ook maar niks.’
Maar Waller zegt dat als je de schalen zonder vooroordelen bekijkt, je ontdekt dat de teksten helemaal niet zo primitief zijn als sommige academici zeggen. ‘Veel van de teksten zijn heel eloquent geschreven. Een omgekeerde schaal gebruiken om een demon te vangen is zo’n elegante en logische oplossing.’
Leviathans
Er zit veel variatie in de bezweringen die hij bestudeert. Er zitten vloeken tussen, maar ook eden en bevelen. Vaak zijn het uitgebreide verhalen. ‘Mijn favoriet is de spreuk over een anonieme ‘ik’ – de magiër die de tekst op de schaal heeft geschreven – die door het heelal reist en aankomt bij het huis van een machtige demon. Het huis heeft muren van opgestapelde schorpioenen en de balken zijn gemaakt van de tanden van zwakkere demonen en de schedels van leviathans. Maar dan beschrijft de demon de eigenaar van de schaal als een machtig strijder die de opslagplaatsen van demonen leegroofde en hun eigen bovennatuurlijke wapens tegen ze gebruikte.’
And they wrote and sent to Rabbi Joshua bar Peraḥia when a certain lilith was harming human beings. Rabbi Joshua bar Peraḥia sent a ban (against her) but she <did not> accept (it) upon herself, bec[ause] he did not know her name. And (so) they wrote her name in a deed of divorce [and made a proclamation] concerning her in heaven, in a deed of divorce that came to us from [across the s]ea. So you too you are subdued, etc. (Bowl AS 13)
Het verhaal wordt niet alleen prachtig verteld, zegt Waller, ‘maar het is zo’n mooi dreigement. Dit machtige wezen dat de anderen waarschuwt dat ze de eigenaar van de schaal geen kwaad moeten doen!’
Het is hem duidelijk dat de schalen juist wel belangrijk waren voor mensen. Op veel schalen staan zelfs wettelijke inscripties waarin iemand die lastig gevallen werd door een demon officieel scheidt van het wezen, wat erop wijst dat degene die de tekst schreef juridisch geschoold was. Rabbijnen maakten ook gebruik van de schalen, en het is mogelijk dat sommigen ze zelfs beschreven hebben. ‘Ik denk dat mensen een schaal uit hun eigen huis naar een schrijver brachten voor een inscriptie en hem dan weer mee naar huis namen.’
Pseudotaal
Er waren ook charlatans die schalen maakten, wat er ook weer op wijst dat het een veelvoorkomend gebruik was. ‘De meeste teksten zijn in een vorm van het Aramees geschreven’, legt Waller uit. ‘Joods Babylonisch Aramees, Mandaïsch of Syrisch. Maar sommigen zijn geschreven in een pseudotaal. Er is ook een aantal schalen met teksten in een variant op het Middelperzisch, het Pahlavi. Maar die hebben we nog niet ontcijferd.’
Sommige schalen zijn nog niet ontcijferd
Het is mogelijk dat degene die deze pseudoschalen heeft gemaakt een oplichter was die alleen maar deed alsof hij kon schrijven. Maar, zegt Waller, het is ook mogelijk dat taal of menselijk schrijven er helemaal niet toe deed als je wilde communiceren met demonen. Het belangrijkste was de daad van het schrijven zelf en het bestendigen van de spreuk door hem op schrift te stellen. ‘Het ging dus meer om de ‘schriftelijkheid’ van het gebruik’, zegt Waller. ‘Het is mogelijk dat mensen een nieuwe vorm van schrijven probeerden uit te vinden waarmee ze beter met engelen en demonen konden communiceren.’
Gesproken magie
Zoals Waller het ziet, vertellen de uitgebreide bezweringen het verhaal van een tijd waarin het opvoeren van een spreuk langzaam vervangen werd door het opschrijven ervan. Het schrijven zelf werd een manier om met bovennatuurlijke machten in contact te komen. En het mooie was dat je op deze manier de spreuk nog mee naar huis kon nemen ook.
‘Er waren ongetwijfeld nog meer vormen van deze magie’, zegt Waller. ‘Spreuken op metaal of papyrus of andere materialen.’ En natuurlijk was er nog de gesproken vorm van magie. ‘De mondelinge spreuken hebben de tand des tijds niet overleefd, maar de schalen wel.’
Hij weet dat hij met zijn onderzoek nog maar een tipje van de sluier heeft opgelicht; er is nog zoveel te ontdekken. Hoe heeft dit gebruik zich ontwikkeld? Waarom verdwenen de schalen na 700 na Christus? Wat betekenen de teksten die in het Pahlavi geschreven zijn? ‘Maar het is in ieder geval duidelijk dat een holistische studie zoals dit ons heel veel kan leren over de magische gebruiken uit die tijd.’