Droneaanvallen en veiligheidsraad
Wie zwijgt stemt toe?
Honderden Pakistaanse burgers stierven de laatste twee decennia door Amerikaanse drones. En het was weliswaar de bedoeling om Al Qaida en andere terroristen te treffen, onschuldige mannen, vrouwen en kinderen stierven net zo goed. Ook in Afghanistan moeten mensen voor hun leven vrezen wanneer drones boven hun hoofden verschijnen. Negentig procent van de sterfgevallen tijdens die bombardementen zijn immers mensen die niet het doelwit vormden.
Yemen? Zelfde verhaal. Media gebruiken vaak de term ‘targeted killings’ om dergelijke droneaanvallen te omschrijven. Het maakt het mogelijk om aanvallen uit te voeren zonder eigen soldaten in gevaar te brengen. In Pakistan gebeurde dit al meer dan vierhonderd keer sinds 2004. Driehonderd van de aanvallen vonden plaats onder bewind van Obama. Maar ook Israël zet drones in bij bombardementen, net als China, Rusland India en Pakistan zelf.
Goedkeuren
En de rest van de wereld? Die lijkt stilzwijgend toe te kijken. En dat wekt de indruk dat ze die aanvallen goedkeuren. Die stilte intrigeerde Elisabeth Schweiger, internationaal rechtsonderzoeker aan de RUG. Ze maakte zich er zorgen over. Want hier hebben we landen die doelbewust mensen doden in andere landen, in vredestijd. Ze vroegen geen toestemming, noch laten ze zich iets gelegen liggen aan de plaatselijke wetten.
Hoe is het mogelijk dat niemand iets zegt?
‘Ik dacht: wat ís dit in godsnaam? Het is zo’n enorm machtsvertoon’, zegt ze. ‘Hoe is het mogelijk dat niemand iets zegt – in ieder geval niet officieel, en niet in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties?’
De betekenis van stilte
Maar toen bedacht ze: ‘Hoe weet je dat eigenlijk, dat andere landen geen bezwaar maken? Het is absentie. Je kunt helemaal niet bewijzen, dat dit is wat ze bedoelen’, zegt ze. En zo begon haar onderzoek naar iets dat er eigenlijk niet is: de politieke betekenis van stilte, in relatie tot droneaanvallen. Een onderzoek waarop ze 20 december promoveert aan de RUG. Ze analyseerde ruim negenhonderd bijeenkomsten van de Veiligheidsraad en discussies van de Raad voor de Mensenrechten. Bijeenkomsten die plaatsvonden tussen 2000 en 2016 en waar deze aanvallen hadden kunnen worden besproken. Wat ze aantrof is op zijn minst verontrustend te noemen. Stilte, zegt ze, kan meerdere dingen betekenen. ‘Stel dat een vriend iedereen uitnodigt voor een barbecue. En niemand zegt iets. Dat betekent niet dat je ermee instemt. In dat geval sluit de stilte iemand uit.’
Betekenis krijgen
Stilte kan diplomatiek zijn: je kunt het gebruiken om stilletjes beslissingen uit te stellen, om twijfels over een gebeurtenis te versterken, of om de bewering van een ander te negeren. Tegenstanders zijn misschien niet in de gelegenheid om te protesteren. Misschien merkt niemand het, omdat ze hun bezwaar niet in het Engels uitten, of gewoon, omdat niemand luisterde. Maar als NGO’s, activisten en politici schreeuwen om een reactie en maar blijven herhalen dat wanneer door niets zeggen, staten dergelijke aanvallen goedkeuren, dan krijgt de stilte een betekenis die er eerder misschien niet was, aldus Schweiger. ‘Wij, onderzoekers en media, negeren het feit dat elders – bijvoorbeeld in de Raad voor de Mensenrechten – er wel mensen waren die zich tegen deze aanvallen hebben uitgesproken.’
Wilden
Door te veronderstellen dat stilte toestemming betekent, worden droneaanvallen langzaam maar zeker geaccepteerd in het internationaal recht, precies zoals een machtige staat als de VS het graag ziet.
Destijds heette het ‘politionele acties’
In de tussentijd worden de aanvallen gladgestreken met het argument dat de wereld sinds 9/11 nieuwe middelen nodig heeft in de strijd tegen terrorisme en nieuwe wetten die deze rechtvaardigen. De techniek – drones, die van een afstand worden bestuurd – zijn ook nieuw. Dus gelden die oude regels niet. Maar dat klopt niet, zegt Schweiger. ‘Dit doet me heel erg denken aan wat er in de jaren twintig en dertig gebeurde in de koloniën. Destijds heette het ‘politionele acties’. En de nieuwe technologie was destijds de komst van vliegtuigen die het mogelijk maakten op precies en humaan te doden, zodat vrede en veiligheid onder de ‘wilden’ zou worden hersteld.’
Nieuwe wetten
Nog verontrustender is het feit dat de bombardementen van de jaren dertig plaatsvonden in de zelfde regio’s als die van nu. Irak, Afghanistan, Pakistan, Jemen. ‘Er zijn heel wat overeenkomsten’, zegt ze. ‘Maar de veronderstelling dat we nu te maken hebben met een compleet andere situatie, maakt het mogelijk om een taalspelletje te spelen.’ Zelfs sommige tegenstanders van ‘targeted killings’ vragen om nieuwe wetten, legt Schweiger uit. ‘We gaan er gemakkelijk vanuit dat alles nieuw is, maar we praten er niet over.’ Als we niet oppassen dan slaan we door dergelijke aannames een gevaarlijk pad in, zegt ze. De VS dringen immers aan op verandering. Maar als je wetten verandert die prima werken, breng je waardevolle principes in gevaar.
Toegestaan
‘Zelfverdediging was toegestaan als je aangevallen werd. Maar nu stellen ze dat een land al mag aanvallen wanneer landen ‘niet willen of kunnen optreden tegen terrorisme’.’ Maar dat argument geldt alleen voor voormalige koloniën. Het is vrij duidelijk dat deze regel niet geldt voor bijvoorbeeld Canada of Groot-Brittannië.’ En het gekke is dat het concept ‘targeted killing’ meestal niet eens door de landen zelf wordt gebruikt. Het waren de media, de onderzoekers en de juristen die met de term op de proppen kwamen. ‘Wanneer landen wel verwezen naar dergelijke aanvallen in de Veiligheidsraad, gebruikten ze ‘moord’ of ‘buitenwettelijke executie’,’ zegt Schweiger. ‘Wij maakten er een groot ding van en misschien wel meer dan het anders geweest zou zijn.’ En nu veranderen er wetten. Of misschien is dat zelfs al gebeurd. ‘Veel onderzoekers zullen zeggen dat het al is veranderd en dat dergelijke ‘targeted killings’ nu wettelijk toegestaan zijn.’