Exclusief interview: Carles Puigdemont

Zijn levensloop leest als een zeventiende-eeuwse roman van Dumas. Hoe hij razendsnel en volslagen onverwacht de president van Catalonië werd; zijn illegale separatistische referendum tegen de Spaanse staat; het gewelddadige militaire optreden om kiezers van de stembus te weren; de ontbinding van zijn regering; de gevangenneming van zijn collega’s voor rebellie en muiterij; op het nippertje ontsnappen naar het buitenland; zijn onverwachte arrestatie door de Duitse autoriteiten, en zijn vrijlating, die nóg verbazingwekkender was.

Wie is Carles Puigdemont?

Volgens sommigen is hij een Messiasfiguur die een gerechtvaardigde opstand tegen een onderdrukkend regime leidt. Anderen vinden hem een gedoemde, roekeloze underdog die democratische regels aan zijn laars lapt. Vanuit beide perspectieven lijkt zijn verhaal larger than life.

Maar Carles Puigdemont ziet er niet uit als een tragische held van epische proporties. Hij doet me een beetje denken aan mijn vader. Zijn grijzende haar zit slordig en het enige accessoire dat hij draagt is een geel lintje op zijn marineblauwe blazer, een steunbetuiging aan zijn gearresteerde collega’s. Hij heeft het imago van ‘heel gewoon gebleven’, en terwijl hij met een glimlach aan dit interview begint, komt hij ook echt zo over.

‘Ik ben Europees’

Zijn ballingschap is ‘niet zo tragisch of dramatisch’, vindt Puigdemont, als die van de Catalanen die tachtig jaar geleden voor Franco vluchtten. ‘We hebben een traditie van Catalaanse leiders in ballingschap’, zegt hij, ‘maar we hopen dat wij de laatste generatie te zijn die daarmee te maken krijgt.’

Zijn leven in België verloopt redelijk normaal. Hij mist zijn thuisstad Girona en zijn vrouw en twee dochters, maar het voelt niet alsof hij in een vreemd land is. ‘Natuurlijk is het weer anders, en het eten, maar ik voel me hier oprecht thuis, omdat ik een Europeaan ben.’

Mijn dochters begrijpen precies waarom ik in ballingschap leef en wat ik moet doen

Naar omstandigheden is Puigdemont een betrokken vader. ‘We videobellen twee keer per dag; ik help ze met hun huiswerk.’ Toch staat zijn vrouw er grotendeels alleen voor. Ze moet hen vaak ‘erg schokkende dingen’ vertellen, tot Puigdemonts spijt. ‘Mijn oudste is elf jaar, te jong. Maar ze begrijpen allebei precies waarom ik in ballingschap leef, wat mijn verplichtingen zijn en wat ik moet doen.’

Op dit moment is zijn situatie redelijk rustig. Sinds het Europese aanhoudingsbevel is ingetrokken, reist hij vrijelijk door Europa. Dat neemt niet weg dat Spanje altijd een nieuw bevel kan uitvaardigen.

Ik vraag Puigdemont welke muziek er uit zijn autospeakers knalt als hij, met de ramen open, over de Europese snelwegen scheurt om een arrestatie te vermijden. De vraag maakt een oprechte lach los.

‘Bruce Springsteen’, zegt hij grijnzend. ‘No Surrender.’

Waarom naar Groningen?

Terwijl in Spanje deze week het spraakmakende proces tegen twaalf separatistische leiders van start gaat – en in de straten van Madrid volop tegen de onafhankelijkheid wordt geprotesteerd – heeft Puigdemont een reis naar Groningen gepland, met uitstapjes naar België en Zurich.

Zijn doel is academici en studenten van de RUG een genuanceerder beeld te geven van de beweegredenen van Catalonië. Waarom dringt de rijke, machtige regio zo aan op onafhankelijkheid van Spanje?

‘Om als onafhankelijke republiek te worden erkend, moeten we eerst bekend zijn’, zegt hij. ‘Dus zal ik Nederland blijven bezoeken om te praten over het recht op zelfbeschikking, de problemen in relatie tot de Europese Unie en de opkomst van autoritarisme.’

Sinds 2017 weet de gemiddelde Nederlander al meer over de situatie dan daarvóór. Maar, zegt hij, dankzij de ‘nepnieuwsfabriek van de Spaanse regering’ blijft het moeilijk om steun te krijgen. ‘Ze sturen een hoop negatieve informatie de wereld in. Dat het bedrijfsleven Catalonië heeft verlaten en het referendum de Catalaanse economie heeft beïnvloedt, bijvoorbeeld. Of dat mensen geen Spaans meer zouden mogen spreken – dat vind ik om eerlijk te zijn wel zó dom.’ Puigdemont, opgeleid als journalist, wijst mensen er dringend op niet klakkeloos alles te geloven wat ze lezen: ‘Ik zeg altijd dat de waarheid niet schuilgaat achter één enkele klik.’

Nepnieuws daargelaten kan het voor buitenstaanders moeilijk zijn om te begrijpen waarom zo’n welvarende en ogenschijnlijk autonome staat – die wordt geregeerd op basis van een veertig jaar oude democratische grondwet – zoveel riskeert voor onafhankelijkheid. ‘Daar is geen eenvoudig antwoord op’, zegt Puigdemont. ‘Vergeet de simpele verklaringen; er is niet slechts één reden.’

Tegenstanders van de onafhankelijkheid schetsen de Catalaanse zaak als een ‘nationalistische revolutie, of economisch egoïsme, of simpelweg als populisme’, zegt hij. Maar geen van die verklaringen klopt.

Hoe het allemaal begon

Op 1 oktober 2017 hield de Catalaanse overheid onder leiding van Puigdemont een onafhankelijkheidsreferendum, waarin ze de Catalanen vroeg of zij een onafhankelijke republiek wilden vormen.

De Spaanse regering waarschuwde dat het referendum illegaal was, omdat de Spaanse grondwet de ‘ondeelbare eenheid van de Spaanse staat’ vaststelt. Puigdemont zette het referendum door, zich baserend op ‘het recht op zelfbeschikking’.

Een referendum uitschrijven is geen misdaad

Ook de Spaanse wet erkent dat recht, legt hij uit. Artikel 96 van de Spaanse grondwet stelt dat internationale verdragen die door het Spaanse koninkrijk zijn geratificeerd, onderdeel moeten zijn van het Spaanse binnenlandbeleid. In de jaren zeventig tekende Spanje het Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten van de Verenigde Naties. Daarin staat dat mensen het recht hebben op zelfbeschikking.

‘Dus de mogelijkheid is er’, zegt hij. ‘Het enige dat wij willen, is dat recht uitoefenen op een vredige en democratische manier.’

Desondanks erkent Puigdemont dat er een duidelijke botsing is tussen de landelijke wetgeving en het zelfbeschikkingsrecht. ‘Maar dat is een grondwettelijk conflict. Het is niet strafrechtelijk. En om die reden zullen wij nooit accepteren dat een politiek conflict wordt opgelost met het wetboek van strafrecht. Een referendum uitschrijven is geen misdaad.’

Onderdrukking

Daar dacht Spanje anders over. Op de dag van het referendum hield de Spaanse nationale politie de stemgang tegen met gewelddadige tactieken, tot afschuw van de rest van Europa. Ook nam ze miljoenen stembiljetten in beslag, legde ze websites plat en arresteerde ze separatistische leiders.

Het is duidelijk dat een meerderheid voor zelfstandigheid is

Sommige mensen vrezen dat Puigdemonts onafhankelijkheidsverklaring daadwerkelijk ondemocratisch was. Spanje waarschuwde mensen om niet te stemmen en daarom bleven vele anti-onafhankelijkheidsstemmers thuis. Er gaan stemmen op die zeggen dat het referendum daardoor geen representatief beeld geeft van de wil van het Catalaanse volk.

‘Nou ja, de politie heeft het referendum gedwarsboomd, op een bepaalde manier’, erkent Puigdemont. ‘Maar uiteindelijk deden meer dan twee miljoen mensen mee. Dat is meer dan in eerdere verkiezingen. En als je het oneens bent met de cijfers van het referendum, dan kun je de resultaten van de verkiezingen in december bekijken. Het aantal voorstanders van separatistische partijen was hoger dan het aantal stemmers voor het referendum. Dat wijst erop dat de cijfers klopten. Er is een duidelijke meerderheid voor zelfstandigheid.’

Demonstratie voor een onafhankelijk Catalonië in Barcelona op 11 september 2012

Ballingschap

Na het referendum speelde de regering in Madrid een ongekende, maar volkomen grondwettelijke troef: ze ontbond de Catalaanse overheid en nam de bestuurlijke taken zelf over. Onder de dreiging van arrestatie gingen Puigdemont en vier anderen in ballingschap. Veel overgebleven politici en burgerleiders werden ondertussen gevangengenomen. Puigdemont blijft de onafhankelijkheidsbeweging leiden vanuit België.

Spanje vaardigde een Europees arrestatiebevel uit en Puigdemont werd afgelopen maart, tijdens een reis vanuit Finland naar huis, opgepakt in Duitsland. Duitsland leverde eerder al eens een Catalaanse president uit: de Gestapo gaf Lluís Companys in handen van Franco, die de man meteen liet executeren.

Die herinnering aan de fascistische geschiedenis was slechte pr voor Duitsland en leidde in Catalonië tot protesten. Na vier maanden besloot Duitsland uiteindelijk Puigdemont wel uit te leveren, maar alleen op verdenking van verduistering van geld, niet vanwege rebellie.

Spanje wilde de kans om Puigdemont en zijn collega’s voor rebellie aan te klagen niet door de neus geboord krijgen, en sloeg het aanbod van Duitsland dus maar helemaal af. Puigdemont werd op borgtocht vrijgelaten en het arrestatiebevel verliep. Sindsdien reist hij door heel Europa om iedereen te vertellen waarom hij bereid is zoveel op te offeren voor de vrijheid van Catalonië.

Toegewijd

De strijd ging niet altijd over onafhankelijkheid, zegt hij. ‘Onafhankelijkheid was ons laatste redmiddel.’ Met een vermoeide zucht somt hij op hoe Catalonië door de jaren heen een compromis met Madrid heeft gezocht. Uiteindelijk heeft het Catalonië alleen maar autonomie gekost – en geld.

We zijn een oude Europese natie en willen ook als zodanig verder

Zolang Catalonië meer geld in de Spaanse staat steekt dan het terugkrijgt, zal het nooit de middelen hebben om zaken als ‘gezondheidsbeleid rondom migranten, of het gevecht tegen klimaatverandering’ voor elkaar te krijgen, zegt Puigdemont. ‘Maar dat is wel wat we willen doen; we zijn een diverse, open maatschappij en we wijden ons aan uitdagingen die de hele wereld aangaan. Dat is de voornaamste reden waarom we een onafhankelijke staat willen.’

‘We vechten al drie eeuwen lang tegen sterke staten als Spanje en Frankrijk. We zijn een oude Europese natie en willen ook als zodanig verder. Onze opstand komt voort uit het verlangen naar een echte, duidelijke, vrijere democratie. Als er één ding is gebleken in de veertig jaar dat de Spaanse grondwet nu van kracht is, is het dat dat binnen Spanje simpelweg niet kan.’

Sceptici

Toch zijn sommige Spaanse studenten aan de RUG sceptisch. ‘Catalanen zijn elders in de wereld altijd druk met helpen, maar willen onafhankelijkheid omdat arme regio’s [van Spanje] een deel van hun geld krijgen’, zegt een student. ‘Zonder Catalonië is de rest van Spanje niet te onderhouden.’

Puigdemont weerlegt dat. Als Catalonië vrij zou zijn, laat het de rest van Spanje niet per se in de steek, stelt hij; een overeenkomst met de Spaanse staat zou kunnen inhouden dat Catalonië ‘Spanje helpt met het betalen van de staatsschuld, wat erg belangrijk is.’

‘We staan allemaal terecht’

Maar zo’n overeenkomst zit er voorlopig niet in. De komende weken berecht het Spaanse hooggerechtshof twaalf separatisten op verdenking van rebellie, opruiing en verduistering. Voor rebellie kunnen gevangenisstraffen tot 25 jaar worden uitgedeeld.

De maximale straf leidt waarschijnlijk tot publieke verontwaardiging en meer steun voor zijn zaak, maar Puigdemont weigert te speculeren over wat er komen gaat. ‘Voor mij en voor ons allemaal is vrijspraak de enige juiste uitkomst – want er is geen misdaad gepleegd. Er was geen rebellie.’

Puigdemont weet niet zeker hoe Catalonië zal reageren als de rechters anders oordelen. ‘Het is te vroeg om daar iets over te zeggen’, antwoordt hij voorzichtig. ‘Vanzelfsprekend zouden we dat wel ervaren als een oordeel over alle 2,3 miljoen mensen die voor onafhankelijkheid hebben gestemd. Wij staan allemaal terecht. Het gaat hier om onze waardigheid; alle reacties zijn mogelijk.’

De weg voorwaarts

Geweld hebben de separatisten tot nu toe gemeden – terwijl Spanje dat duidelijk niet heeft gedaan. Toch komt het historisch gezien niet veel voor dat een natie onafhankelijkheid verkrijgt zonder te vechten. Is er daadwerkelijk een weg voorwaarts?

Geweld is nooit een optie voor de Catalanen

Puigdemont denkt van wel. ‘Wij blijven ons inzetten, alleen op vreedzame en niet-gewelddadige manieren’, zegt hij. ‘Dat is meer dan een praktisch besluit, dat is wie we zijn. We zijn een volk van vrede en willen vrede in de wereld bevorderen. Geweld is nooit een optie voor de Catalaanse bevolking.’

Hetzelfde kan hij niet zeggen van de Spaanse staat. ‘Ik heb hen gevraagd: sluiten jullie geweld uit in jullie pogingen om de Catalaanse onafhankelijkheid tegen te gaan? Ze hebben nooit “ja” gezegd.’

De onafhankelijkheidsbeweging zal zelfs onder dreiging van geweld blijven doorploeteren. ‘Ja, we gaan door. Want we hebben alles al geprobeerd: met Spanje praten, een niet-bindende grondwet opstellen, een referendum organiseren samen met de Spaanse staat. Als Spanje alle vormen van dialoog weigert en ondertussen geweld blijft gebruiken tegen vreedzame mensen, dan hebben we een duidelijke reden om ons af te scheiden.’

Goed voor Europa

Wat er de komende tijd ook gebeurt, Puigdemont weet zeker dat een vrij Catalonië voor iedereen goed zou zijn. ‘Acht van de tien gelukkigste landen op aarde hebben minder bewoners dan Catalonië. Dat is het bewijs: klein is fijn, en het functioneert beter’, zo pitcht hij vol overtuiging.

‘En vergeet niet dat Catalonië een positieve bijdrage levert aan het budget van de EU. Als onafhankelijk land kunnen we een heel sterke staat vormen, economisch en industrieel; we kunnen een moderne maatschappij opbouwen en we kunnen we de sociaal-economische omstandigheden als geheel verbeteren.’

En vervolgens, stelt Puigdemont, kan Catalonië heel Europa democratischer maken. ‘Omdat we de maatschappij van onderaf organiseren; we geven het volk de kans om zelf te kiezen – altijd, overal, over alles.’

Engels