Wanneer de Noren Amerika ontdekten
Vikingen en zonnevlammen
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Christien is sinds 2016 achtergrondcoördinator bij UKrant. Ze plant de achtergrondverhalen en begeleidt de auteurs. Bij haar eigen verhalen ligt de focus op wetenschap en academisch leven. Daarnaast schrijft ze veel over onderwerpen als sociale veiligheid en maakt ze graag persoonlijke interviews. In haar vrije tijd schrijft ze jeugdboeken en geeft schrijftrainingen.Zo… hier hebben ze hout genoeg, dacht Margot Kuitems, toen ze in november 2018 de opslagruimte binnenliep in Halifax, in de Canadese provincie Nova Scotia.
Duizenden voorwerpen waren er opgeslagen, allemaal verpakt in honderden zorgvuldig gelabelde dozen. Voorwerpen die voor de meeste mensen misschien onbeduidend lijken – brokjes hout. Maar het feit dat ze waren gevonden bij de enige bekende Vikingnederzetting op het continent, maakte ze van onschatbare waarde.
Toekomst
En alles werd bewaard, niet alleen de artefacts zoals de stenen olielamp die er was gevonden of de berkenhouten kist. Elk stukje hout dat hoofdarcheoloog Birgitta Wallace vond in de bijna vijftig jaar dat ze onderzoek deed op het Unesco werelderfgoedlocatie L’Anse aux Meadows, bewaarde ze. ‘Ze dacht echt aan toekomstige toepassingen’ zegt Kuitems blij.
En nu werd die vooruitzienende blik beloond, want Kuitems – die als postdoc werkt bij het centrum voor isotopenonderzoek van de RUG – was daar op een missie. Ze ging een paar van die schijnbaar onbelangrijke vondsten selecteren om een van de grootste mysteries over de aanwezigheid van Vikingen in Amerika op te lossen: wanneer de Noren daar precies waren.
Ze zou een revolutionaire nieuwe techniek gebruiken. Een methode die nog maar één keer eerder op de proef was gesteld door dezelfde RUG-specialisten in C14-koolstofdatering.
Reconstructie van een van de Noorse gebouwen in L’Anse aux Meadows. Foto Douglas Sprott (CC BY-NC 2.0)
Newfoundland
L’Anse aux Meadows is een bijzondere plaats. Gelegen in het meest noordelijke puntje van Newfoundland en het bevat de restanten van een nederzetting. Maar het meest interessant is het feit dat de gebouwen in een typische boogstijl zijn gebouwd, die eerder is aangetroffen op IJsland en Groenland.
Eerdere methoden konden geen onderscheid maken tussen de perioden van het Vikingtijdperk
Ook waren er Noorse ornamenten en stukjes metalen gereedschappen gevonden, in een periode dat de inheemse bevolking hun gereedschap nog slechts van steen maakten. Er is dus geen twijfel aan: dit is een Vikingnederzetting en het bewijs dat de Noren eeuwen vóór Columbus Amerika al hadden ontdekt.
Maar niemand wist precies wanneer het was gebouwd. In IJslandse sagen komt het verhaal voor van Leif Erikson, zoon van Erik de Rode, die Amerika zou hebben ontdekt en Vinland – zoals hij het noemt – in het jaar 1000 zou hebben bereikt. ‘Maar dat was geschreven in de dertiende eeuw. Twee eeuwen nadat het was gebeurd’, zegt Kuitems.
Enorme zonnevlammen in 992 AD waren verantwoordelijk voor een overschot aan 14C in de atmosfeer, dat nu nog steeds meetbaar is.
Radiocarbon dating
En ook al is er radiokoolstofdatering gedaan op 55 voorwerpen die in de zogenaamde Noorse lagen zijn gevonden, de ouderdom ervan kon alleen geschat worden, op een periode tussen de 7e en 12e eeuw.
‘En bij radiokoolstofdatering geldt, dat hoe verder je teruggaat in de tijd, hoe minder nauwkeurig de datering wordt’, zegt Michael Dee, universitair hoofddocent isotopendatering bij het centrum voor isotopenonderzoek. ‘Eerdere analysemethoden konden eigenlijk geen onderscheid maken tussen verschillende perioden binnen het Vikingtijdperk.’
Maar met een splinternieuwe, in Groningen ontwikkelde methode kon dat wel.
Het idee nestelde zich al jaren eerder in het hoofd van Dee, toen hij bezig was met de opzet van het Echoes-project. Dee leidt dat project bij het centrum voor isotopenonderzoek en bestudeert al jaren pieken in koolstof-14, die zijn veroorzaakt door extreem krachtige zonnevlammen in de jaren 774 en 992 na Christus.
Boomringen
Deze pieken in zonnekracht waren zo heftig dat ze een overmaat aan koolstof-14 in de atmosfeer veroorzaakten. Die overmaat kan nog steeds gemeten worden in de ringen van bomen die in die tijd leefden en die het zeldzame isotoop absorbeerden.
Als Dee en zijn team dus geluk hadden, konden ze de piek van 992 misschien vaststellen in een boomring in de stukken hout die in het bos in L’Anse aux Meadows zijn gevonden. En als dat gelukt was, zouden ze weten dat die ring dus in het jaar 992 na Christus was gegroeid. Daarna zouden ze alleen nog maar de ringen tot aan de schors hoeven te tellen om te weten in welk jaar de boom daadwerkelijk was omgezaagd.
De pike van 992 was kleiner, we wisten niet of het genoeg was om waar te nemen
Klinkt simpel, maar Dee en Kuitems hadden de methode nog maar één keer gebruikt, toen ze het mysterieuze fort Por-Bajin dateerden op het jaar 777 na Christus. ‘We hebben bewezen dat de methode werkt’, zegt Kuitems. ‘Maar toen gebruikten we de piek van 775. Die van 992 was kleiner en we wisten niet of het sterk genoeg was om waar te nemen.’
Margot Kuitems werkt aan de grafitisering van de monsters
Razor
Ook zouden ze een aantal stukken hout nodig hebben waar de bast nog aan zat en hadden ze medewerking nodig van niet alleen de Canadese archeologen, maar ook van de Canadese overheid. ‘Om de piek in een ring te vinden, moeten we de ringen uit elkaar halen met een scheermesje en de koolstof-14 van elke ring afzonderlijk zien te meten. Soms hebben ze een breedte van 1 mm, maar soms zijn het er ook drie per millimeter’, zegt Kuitems.
Ze kregen medewerking, van zowel archeologen als de overheid. En het lukte Kuitems om bruikbare stukken hout te selecteren. Maar toen zij en Dee die gingen meten, konden ze de piek niet vinden. ‘We hadden verwacht dat we hem zouden vinden in de buitenste tien ringen’, zegt ze. Dat zou een datum van ongeveer 1000 na Christus aantonen.’
Dat ze de piek niet konden vinden kon een aantal dingen betekenen: of de piek was misschien niet meetbaar, of de Vikingen waren al veel eerder naar Amerika gekomen. Of veel later. Bovendien begon hun hout op te raken. ‘Als we wilden doorgaan, hadden we nieuwe monsters nodig’, zegt Dee. ‘Maar we raakten wel een beetje in paniek, want we hadden er al zoveel tijd in gestoken. En vervolgens brak de pandemie uit, waardoor we niet naar Canada konden gaan.’
Uitlegvideo van koolstof-14 datering door Echoes
Verloren
Gelukkig stemden de Canadezen ermee in om via een koeriersdienst nieuwe monsters op te sturen. Alleen die raakte het pakketje kwijt! Dee herinnert zich nog steeds de ontreddering. ‘De eindeloze telefoontjes met de klantenservice die niet wilde of kon begrijpen dat een pakje met een paar stukjes oud hout echt heel erg waardevol was. Het feit dat we terug moesten en de Canadezen moesten bedelen om nog meer monsters.’
‘Uiteindelijk spraken we af dat de vervangende stukken met een commerciële vlucht naar Engeland zouden worden getuurd en ik bood aan om ze in Londen op te halen’, herinnert Dee zich. Op dat moment werd het oorspronkelijke pakket ineens afgeleverd bij de postkamer, waardoor Dee en Kuitems ineens twee sets monsters hadden.
471 jaar vóór Columbus, waren er op het Amerikaanse continent al Europeanen die er bomen kapten
Eindelijk hadden ze beet. ‘We vonden de piek in een boomstronk die waarschijnlijk was gebruikt voor het opruimen van het terrein’, zegt Kuitems. ‘Er lag ook een grote boomstronk en een tak met wat kleinere takken. Die waren gewoon opzij gegooid in een moerassig gebied, waardoor het bewaard is gebleven.’
Columbus
Het bleek dat elk voorwerp in hetzelfde jaar was gekapt, zegt Dee. ‘We hadden dus eindelijk een datum: 471 jaar vóór Columbus, waren er op het Amerikaanse continent al Europeanen die daar bomen kapten.’
‘En uit plantenresten die op ook de vindplaats zijn gevonden, weten we dat ze ook verder naar het zuiden zijn gegaan. We weten niet of ze ooit tot het vasteland van wat nu de Verenigde Staten zijn gekomen, maar dan nog was deze oversteek van de Atlantische Oceaan de eerste keer dat de mensheid helemaal rondom de Aarde was geweest.’
Nu is het tijd voor historici en archeologen om het onderzoek verder te brengen, zegt Dee. Deze vondst kan meer licht werpen op de verrassend gedetailleerde IJslandse sagen over Leif Erikson en zijn reizen en hoe we die moeten lezen. En dat is een belangrijk verhaal om te vertellen.
Propaganda
‘Er zijn steeds meer aanwijzingen dat het verhaal over Vikingen die naar Amerika waren geweest in middeleeuws Europa vrij algemeen bekend was’, zegt Dee. ‘Het is dus heel goed mogelijk dat het verhaal dat de moderne wereld heeft meegekregen – dat er een terra incognita was aan de andere kant van de oceaan – een soort propaganda was, dat de heersende Europese families goed uitkwam.’
‘Deze techniek maakt het mogelijk beter te analyseren wat er werkelijk is gebeurd’, volgens Dee. ‘We kunnen ook de verhalen in de Viking sagen beter nagaan. Die bevatten enorm veel details, bijvoorbeeld over het contact met de inheemse bevolking van Amerika.’