Onbegrip en verbijstering bij KVI-CART

15 januari, de RUG krijgt een brief. Projectleider Tuomas Grahn en programmadirecteur Ari Jokinen van het Helsinki Institute of Physics zijn woedend. En dat is niet zo gek.

Twee jaar lang onderhandelden de Finnen met het KVI-CART. Het Groningse instituut, dat niet onder een faculteit valt, maar rechtstreeks onder het college, ging een hightech onderdeel bouwen voor de FAIR-versneller in het Duitse Darmstadt – een gigantisch project dat de internationale gemeenschap al gauw 2 miljard euro kost. Het KVI-CART zou daarmee een opdracht van grofweg een miljoen euro binnenhalen.

Tot het college van bestuur er een streep door zette.

‘De consequenties zijn enorm’, schrijven de Finnen op hoge poten. ‘Dit zou voor vertraging zorgen van de levering van een van de onmisbare onderdelen van FAIR GmbH en het zou een Finse bijdrage in gevaar brengen. Zo’n gebeurtenis zou overduidelijk een negatieve impact hebben op de onderzoeksgemeenschappen in Finland, Nederland en waar dan ook. Wij vinden uw beslissing onacceptabel en we verzoeken u te overwegen de onderhandelingen weer op te pakken.’

Internationale contracten

Wat is hier aan de hand? Waarom blokkeert het college van bestuur een lucratief contract met internationale uitstraling? Het is bovendien niet het enige voorbeeld. Er zaten meer grote, internationale contracten in de pijplijn voor de geavanceerde apparatuur waarin het KVI-CART zo goed is. Ook die konden niet doorgaan.

Wij vinden uw beslissing onacceptabel

Dat komt, meldde het universiteitsbestuur in de universiteitsraad, omdat het onderzoeksinstituut moet reorganiseren. ‘We willen geen verplichtingen voor meerdere jaren waarin het noodzakelijk is om de infrastructuur in stand te houden’, vertelde Jan de Jeu.

Die infrastructuur, dat is het gigantische cyclotron AGOR, waarvan de voorloper al in de jaren zeventig achterin het Zernikecomplex verscheen, waarin atoomkernen – van het superlichte helium tot het superzware lood – worden versneld. En de enorme werkplaats waar technici en tekenaars alles maken dat de versneller draaiend moet houden. Maar óók hightech apparaten voor – noem eens iets – ruimtevaartorganisatie ESA.

Maar waarom die reorganisatie?

Paradepaardje

Dat is niet zo moeilijk, zegt De Jeu. Het instituut – ooit een paradepaardje van de RUG – staat al jaren in het rood. En dat kan natuurlijk niet eindeloos doorgaan, vindt hij. Daarnaast wordt de deeltjesversneller onvoldoende gebruikt, constateerde een visitatiecommissie in 2017. Bovendien is kernfysica ‘uit’ – waardoor de onderzoeksgroep kern- en hadronfysica waarschijnlijk niet veel geld binnenhaalt de komende jaren en was er onvoldoende samenwerking zijn tussen de verschillende onderzoeksgroepen. Hoog tijd om daar iets aan te doen.

Maar het personeel – een veertigtal wetenschappers en technici – is verbijsterd. Want was er in 2016 niet een strategisch plan goedgekeurd waarin het college van bestuur toezegde de deeltjesversneller nog tien jaar aan de praat te houden? Was er niet afgesproken dat voortgang en haalbaarheid getoetst zou worden in 2021? En hadden ze niet net geïnvesteerd in de versneller, omdát ze nog een poos open zouden blijven?

‘Het is de omgekeerde wereld’, zei technicus Oscar Kuiken, namens het personeel. ‘Ik vind het echt verbazingwekkend dat het college nu onze gedaalde reserves als argument aanhaalt voor een reorganisatie, terwijl hetzelfde college de randvoorwaarden schiep om investeringen te doen.’

Reset

Het zijn die investeringen, die zorgen voor de rode cijfers, zegt hoogleraar kernfysica Nasser Kalantar. ‘Na de reorganisatie van 2013 was afgesproken geen investeringen meer in AGOR te doen. Als we dat wel hadden gedaan, dan waren de cijfers zwart geweest. Het plan van 2016 beschouwden we als een reset.’

Wél investeren dus, met medeweten en goedkeuring van het college van bestuur. Want, legt Kalantar uit, die deeltjesversneller is die anderhalf miljoen euro aan exploitatiekosten per jaar meer dan waard. ‘AGOR is niet oud’, zegt hij. ‘Eerder een puber. En hij kan nog wel twintig of dertig jaar mee.’

AGOR kan nog wel twintig of dertig jaar mee

AGOR is bovendien niet slechter dan – noem eens iets – de Large Hadron Collider in het Zwiterse CERN. Hij is ánders. ‘Van dit type versnellers, dat zowel lichte als zware kernen kan versnellen, zijn er maar drie op de hele wereld.’

ERC grant

Er waren daarom grootse plannen voor het KVI-CART en AGOR, waar ook de visitatiecommissie enthousiast over was. Plannen die afhankelijk zijn van de versneller en waar onder andere assistent-professor Julia Even de nodige grants voor binnenhaalde. 425 duizend van onderzoeksfinancier NWO in 2017, bijvoorbeeld en een prestigieuze ERC van 1,8 miljoen euro in 2018.

Ondertussen zou meer geld binnen worden gehaald met commerciële bestralingen – voor bijvoorbeeld autofabrikanten, of voor ruimtevaartorganisatie ESA. Die andere twee versnellers zijn helemaal volgeboekt, zegt Kalantar. ‘Als AGOR twee maanden continu draait voor commerciële doeleinden, dan hebben we de helft van de onderhoudskosten gedekt.’

Eitje, zou je denken.

Ridderorde

Zelfs de ‘lichtrode’ cijfers van dit moment vallen wel mee, zeggen de leden van de dienstraad. Die werden – naast de investeringen – ook veroorzaakt door een hoogleraar in dienst van onderzoeksfinancier NWO, die op de begroting drukt met zijn salaris. En door een grote storing in 2017, waardoor veel commerciële bestralingen niet door konden gaan. En door een grove drie ton die te veel werd betaald aan het financieel centrum FSSC van de RUG, die het instituut uitgesmeerd over een aantal jaren terug krijgt.

Dus vierde KVI-CART een feestje en kreeg Nasser Kalantar een ridderorde, omdat hij ‘internationaal erkend is als een baanbrekende wetenschapper op het gebied van de krachten die bestaan tussen kerndeeltjes’. Schreef de RUG vorig jaar april.

Dit is niet uit te leggen!

En toen – we schrijven oktober 2018 – draaide de wind. De Jeu kwam langs om het rapport van een stuurgroep te bespreken die zich bezig had gehouden met de toekomst van het instituut. Want het onderzoek binnen KVI-CART was weliswaar ‘goed’ tot ‘zeer goed’ bevonden, er moest meer samenwerking komen en meer eenheid, had de visitatiecommissie gezegd.

De stuurgroep was daarom op zoek gegaan naar de ‘best organisational structure for each research line, the technology and the technological knowledge of KVI-CART to create sustainability for the activities and the staff involved’.

Opheffen

De oplossing? Breng de astrofysici onder bij het Kapteyn Instituut van de Faculty of Science and Engineering en de medische fysici bij het UMCG – liefst inclusief de versneller en zo veel mogelijk technici. De groep kern- en hadronfysica, veruit de grootste van de drie, van, kon beter worden opgeheven.

Waarop het college van bestuur de besprekingen opende met FSE en het UMCG over inbedden van de groepen, grote contracten blokkeerde met buitenlandse instituten – waaronder dat van het Helsinki Institute of Physics. En daarmee het pad tot reorganisatie insloeg.

‘Dit is niet uit te leggen’, zegt voorzitter Harry Timersma van de dienstraad. ‘Dat wetenschappelijke rapport was positief kritisch. Ze zoeken een stok om de hond mee te slaan.

‘Juist in deze maand, nu veel van het achterstallig onderhoud is ingelopen, lopen de bundelreserveringen de spuigaten uit’, zegt Kuiken. ‘Het gaat echt heel goed!’

Spuigaten

‘Eerst investeren toestaan en dan potentiële contracten afbreken? Dat is een self fulfilling prophecy’, zegt woordvoerder Maarten Goldberg van de vakbonden in het Lokaal Overleg.

In de wandelgangen wordt daarom gepraat over heel andere motieven. ‘We hebben het gevoel dat we niet alles horen’, zegt Timersma.

Goldberg vermoedt dat het bestuurscollege af wil van de ‘dienst’ KVI-CART. ‘De Jeu is voorstander van centralisatie en wil dit nog even regelen. Maar het is een klap in het gezicht van iemand als Kalantar. Je kunt het wetenschappelijke karaktermoord noemen.’

We hebben het gevoel dat we niet alles horen

Daarnaast zouden persoonlijke conflicten spelen tussen FSE en KVI-CART. ‘Julia Even heeft een persoonlijke grant. Reken maar dat het geen probleem zal zijn om háár binnen FSE te plaatsen’, suggereert Goldberg.

Kritisch

Ook de u-raad toont zich uitermate kritisch over de plannen en weigerde vorige maand een positief advies af te geven. Want het college van bestuur wilde niet beloven dat er geen gedwongen ontslagen zouden vallen en de onderhandelingen met het UMCG zijn nog in volle gang. En wat nu als het UMCG helemaal geen zin heeft om de versneller over te nemen? Of de technici?

Bovendien, benadrukt Goldberg, het publiekelijk afschaffen van een tak van wetenschap – kernfysica dus – kan een neerwaartse spiraal inzetten. ‘Die technici zijn heel loyaal. Maar ze zijn ook gewild en kunnen door alle onrust ook eieren voor hun geld kiezen en voor zichzelf beginnen.’

En dan? Zonder technici – wie dan ook, want ze hebben elk hun eigen specialiteit – geen AGOR. Zonder AGOR geen ERC-onderzoek van Julia Even, maar óók geen onderzoek binnen stralingsbiologie, waarop met name het UMCG met zijn protonentherapie inzet.

Duidelijkheid

Alle fracties, van personeel tot studenten, willen daarom eerst duidelijkheid. Duidelijkheid over de financiën, duidelijkheid over het perspectief, en duidelijkheid over de steun vanuit het KVI-CART zélf voor een reorganisatie. En die gedwongen ontslagen, die moeten – als het even kan – van tafel.

Een mooi cadeau voor onze concurrenten

‘Reorganisatie is prima’, zegt Laurence Gormley van de Wetenschapsfractie. ‘Maar dan wel gefundeerd en met de juiste informatie. Het is toch gek: er zijn drie groepen en de enige die zijn eigen broek kan ophouden, díe blijft hangen?’ Hij noemt het plan een ‘extreme maatregel om een goed werkende groep uit elkaar te halen en weg te gooien’. ‘Een mooi cadeau voor onze concurrenten.’

Ook Dirk-Jan Scheffers van de Personeelsfractie is niet overtuigd. ‘Welk probleem wordt hier nu eigenlijk opgelost? Er wordt gezegd dat het KVI verlies draait, maar zelfs als dat zo is, dan vragen we ons af hoe een reorganisatie dat gaat oplossen.’

Krachtig signaal

‘Dit is een unicum in Groningen. Dat moet je niet zomaar weggooien, maar waarborgen dat je het voor langere tijd in stand kan houden’, zegt Gijs Verhoeff van de SOG.

Bovendien is er nog een andere optie. De visitatiecommissie van 2017 suggereerde een interfacultair instituut op te tuigen, als alternatief voor het huidige KVI-CART. Kalantar noemt dat een ‘elegante oplossing. Want wat we nu ontmantelen is moeilijk weer op te bouwen’.

Maar De Jeu is tegen. ‘Dat werkt niet in de Groningse situatie’, zei hij. En dus stevent het college vooralsnog af op een negatief advies van de u-raad, tenzij hij de u-raad volgende maand kan overtuigen.

En als dat gebeurt?

Het college kán zo’n advies negeren. Maar of het zo’n krachtig signaal zou negeren? ‘We willen mét het bestuurscollege werken’, benadrukt Gormley. ‘We zijn er niet om dwars te zitten, maar we zijn ook een waakhond.’

Wagen ze het toch, dan is dat ‘een moedig besluit’, zegt hij. ‘Want na Yantai hebben we gezien wat er gebeurt als je op de soldaten vooruitloopt.’

Engels