De heilzame werking van psychedelica

Het is misschien niet de eerste plek waaraan je zou denken om eens flink te trippen. Toch komen er regelmatig mensen naar het Universitair Centrum  Psychiatrie om precies dat te doen. Sommigen komen maar één keer: die krijgen vijf capsules met psilocybine – de werkzame stof in paddo’s. Anderen komen enkele keren per week. Zij krijgen ketamine.

Maar waren dat nu niet psychedelica? Verboden stoffen die veel te veel in het uitgaanscircuit gebruikt worden, met soms heel schadelijke gevolgen?

Ja, bevestigt Robert Schoevers, hoogleraar en afdelingshoofd psychiatrie in het UMCG en gespecialiseerd in het onderzoeken van ‘therapieresistente’ depressie. Depressie dus die ondanks verschillende medicijnen en therapieën niet verdwijnt. ‘Maar een jaar of tien geleden verschenen er enkele kleine, geïsoleerde studies die een gunstige werking van ketamine op hardnekkige depressie beschreven.’

Verkennende studie

Interessant, vond Schoevers, die zich al jaren bezighoudt met het zoeken naar nieuwe manieren om chronisch ernstig depressieve patiënten te helpen. Want, zegt hij: ‘Ik ben onder de indruk van hun lijden. Qua ziektelast is het hetzelfde als kanker. Je ziet de zon niet meer schijnen, je wilt niets meer met niemand en bent alleen maar negatief over jezelf. Je functioneert niet meer, niet als vader, als partner of werknemer. Mensen denken vaak ze maar beter dood kunnen gaan.’

Dus toen die eerste signalen opdoken, was Schoevers een van de eersten in Nederland die een kleine, verkennende studie deed onder zulke ernstig zieke patiënten.

Mensen kregen hun leven weer terug

Wat die effecten waren? Schoevers blijft voorzichtig, maar in grofweg veertig procent van de gevallen zag hij ‘iets’ gebeuren. Voor sommigen betekent het een structurele oplossing: ‘Mensen kregen hun leven weer terug.’ Voor anderen was er slechts een lichte verbetering. Nog veel meer mensen merkten helemaal niets. En de onderzoekers konden op geen enkele manier voorspellen bij wie de behandeling wel of niet zou aanslaan. ‘Het betekende vooral dat er een grotere studie moest volgen’, zegt Schoevers.

Die grotere, placebogecontroleerde studie, waarin de RUG en het UMCG samenwerken met instellingen in Nijmegen en Den Haag, loopt inmiddels twee jaar. Uiteindelijk zullen er ruim honderd mensen mee.

Compassionate use

Maar Schoevers onderzoekt ketamine niet alleen binnen dit grootscheepse onderzoek. Er is er ook nog een kleine groep patiënten die het medicijn krijgt als laatste redmiddel. Dat zijn mensen die al zoveel behandelingen achter de rug hebben dat de reguliere zorg hen niets meer te bieden heeft. Zij kúnnen niet meer en zijn soms al een traject gestart bij de Levenseindekliniek. ‘Bij hen dienen we het toe vanuit compassionate use’, vertelt Schoevers. ‘We hebben daarvoor een speciaal protocol ontwikkeld. Het leidt bij zeer zieke mensen soms tot gunstige of zelfs zeer gunstige resultaten.’

En alsof dat nog niet genoeg is, neemt het UMCG inmiddels deel aan nog een ongewone trial, waarin Schoevers samenwerkt met de universiteiten Leiden en Utrecht en centra in Europa, de VS en Canada.

Parallel met de ketaminestudie loopt namelijk de psilocybinestudie, waarbij uiteindelijk ruim tweehonderd patiënten onder streng gecontroleerde omstandigheden, en in bijzijn van twee getrainde begeleiders, psilocybine toegediend krijgen – het werkzame bestanddeel uit paddo’s. Want ook voor deze stof bestaan aanwijzingen dat hij heilzaam kan zijn bij depressie. Alleen is daar nog minder over bekend dan bij ketamine.

Grenzen vervagen

Wat er gebeurt tijdens een paddotrip is dat hersengebieden die normaal gesproken niet of nauwelijks met elkaar ‘praten’ dat ineens wel gaan doen. Dat is waarom mensen die trippen zichzelf plotseling één kunnen voelen met het universum, de meest waanzinnige kleuren waarnemen en soms tot levensveranderende inzichten komen.

‘Maar niet alleen de grens tussen jouzelf en de rest van de wereld vervaagt’, zegt Schoevers. ‘Dat kan ook gelden voor de grens tussen jou en wat je in het verleden hebt meegemaakt. Dingen die je verdrongen hebt of die traumatisch waren.’ En dat kan betekenen dat een lopende psychotherapeutische behandeling een boost krijgt en de behandeling ineens veel vlotter verloopt.

Psilocybine geeft een heftige ervaring. Een soort totale reset van het brein

Maar waar de ketamine regelmatig wordt toegediend – ook na de trial nog – vindt de psilocybinebehandeling maar één keer plaats. ‘Dat onderzoek is echt nog in de verkennende fase. We zijn bijvoorbeeld aan het uitzoeken wat de meest effectieve dosering is.’

Patiënten zouden het ook niet anders willen. ‘Het is een heftige ervaring. Een soort totale reset van het brein’, zegt Schoevers. ‘Bovendien moet de ervaring rustig kunnen landen en geïntegreerd worden door gesprekken met de psychotherapeut.’

Het spannende aan de beide stoffen, zegt Schoevers, is dat ze totaal anders werken dan de tot nu toe bekende antidepressiva. Die zijn gericht op de hoeveelheid serotonine, noradrenaline of dopamine die prikkels overdragen tussen hersencellen – neurotransmitters die voor een ‘geluksgevoel’ kunnen zorgen. Produceert je brein daar niet genoeg van, is de gedachte, dan ben je depressief.

Activerend effect

Maar ketamine heeft effect op een andere neurotransmitter: glutamaat. Een stofje dat ruim voorhanden is in de hersenschors en een sterk activerend effect heeft op andere zenuwcellen. Psilocybine werkt wel op serotonine en dopamine, maar op een andere manier dan reguliere antidepressiva. Het kan bijvoorbeeld hallucinaties veroorzaken. ‘Beiden werken echter op de neuroplasticiteit van het brein,’ zegt Schoevers, ‘het vermogen van het brein om nieuwe hersencellen en nieuwe verbindingen te maken. En die plasticiteit is verminderd bij mensen met een depressie. Er ontstaat een disbalans in de activiteitspatronen in het brein.’

Daarom hebben depressieve mensen vaak zoveel moeite om zichzelf in beweging te krijgen, of kunnen ze niet stoppen met piekeren. ‘De delen van het brein die zich bezighouden met angst, stress en agressie maken overuren. Tegelijk is de cognitieve controle, het vermogen om jezelf rationeel tot rust te brengen, minder effectief. Maar die disbalans kun je opheffen door behandeling.’

Het is een medicijn. En dus werkt het bij heel veel mensen  ook níet

Soms is psychotherapie, al dan niet gecombineerd met reguliere antidepressiva, genoeg om dat te bereiken. Maar ‘het brein is een ontzettend complex orgaan. Als we behandelen trekken we aan één draadje, maar dat heeft downstream allemaal secundaire effecten.’ Het zou heel goed kunnen, denkt Schoevers, dat ketamine – met zijn dissociatieve effect – uiteindelijk hetzelfde doet als andere methoden, maar dat de route gewoonweg anders is.

Partycircuit

Ook handig: het effect is snel zichtbaar. Waar reguliere antidepressiva soms pas na wekenlang gebruik resultaat laten zien, is dat bij ketamine al binnen enkele dagen het geval. Soms zelfs al na een paar uur.

Het zijn hoopvolle onderzoeken, maar Schoevers en zijn onderzoekscoördinator en klinisch epidemioloog Maurice Vischjager zijn ook terughoudend. Ze vrezen voor het imago van de psychedelica als wonderdrug. ‘Het is een medicijn’, benadrukt Vischjager. ‘En dat betekent dat het bij heel veel mensen ook níet werkt. En we weten nog weinig van het effect bij patiënten met ernstige psychische stoornissen.’

Daarnaast moeten mensen niet denken dat ze hun eigen stofjes wel uit het partycircuit kunnen halen, zegt hij. Je weet dan nooit precies wat je slikt of snuift of eet – in een paddo zit behalve psilocybine nog een heleboel meer. Wat precies en hoeveel, daarop heb je als recreatieve gebruiker geen enkele controle. ‘Dat raden we echt ten strengste af. Wij werken met gesynthetiseerde, zuivere stoffen.’

Ook is er geen enkele controle op de dosering in het ‘circuit’. ‘De ketaminedoseringen in het circuit zijn al gauw een factor honderd hoger dan wat wij voorschrijven’, zegt Vischjager. ‘Daarmee neem je echt grote risico’s.’

Lijd jij aan een ernstige, chronische depressie en heb je al diverse onsuccesvolle behandelingen achter de rug? Dan kun je misschien meedoen aan de ketaminestudie of de psilocybinestudie van het Universitair Centrum Psychiatrie.

Engels