Het spookt op de RUG

Wereldwijd hebben jongeren Marx en zijn vooruitziende blik op de gevolgen van het kapitalisme herontdekt, de afgelopen tien jaar na de economische crisis. Zelfs oudere, gerenommeerde media schrijven dat Marx eigenlijk zo slecht nog niet was.

In de maanden rondom zijn tweehonderdste verjaardag – en toen de biografische film uitkwam waarin hij als held wordt geportretteerd – was een aantal Amerikaanse kranten vol lof over hem. Toen zelfs Teen Vogue een groot verhaal over Marx publiceerde, konden we er niet meer omheen: Marx is weer cool.

Zelfs aan de RUG, waar studenten over het algemeen ‘apathisch en a-politiek’ zijn, krijgt Marx’ gedachtegoed steeds meer aanhang, zegt student Maximilian Pogrzeba, zelf een marxist. Alles wijst erop, als je goed kijkt.

In de bibliotheek prijkt het gezicht van Marx op de laptop van een student, in de vorm van een sticker. Vanonder iconische wenkbrauwen staart hij zonder te knipperen in de sombere, onvermijdelijke toekomst. Boven zijn hoofd de woorden: ‘A little Marx goes a long way’. Is dat ironisch bedoeld? ‘Nee’, zegt de student ernstig. ‘Het is bloedserieus.’

Wat maakt Marx nu zo sexy?

Kapitalistische crisis

‘Voor de economische crisis in 2008 dacht iedereen dat het marxisme voorbij was en dat het communisme had gefaald’, zegt Pogrzeba. Maar studenten zien nu heel duidelijk de gevolgen van het kapitalisme, denkt hij: systematische ongelijkheid, desastreuze gevolgen voor het milieu, sociale vervreemding, ongecontroleerde hebzucht bij bedrijven, permanente werkloosheid, verpletterende schulden, en een bijna belachelijk verschil tussen arm en rijk.

‘Ik heb al veel mensen ontmoet die spelen met de ideeën van het marxisme’, zegt Pogrzeba. ‘Er is op dit moment algemeen belangstelling voor.’

Studenten die zich met het marxisme identificeren zijn het over bijna geen enkel aspect van Marx’ ideologie eens, behalve over één ding: de maatschappij is verrot. ‘Mensen realiseren zich dat hun toekomstperspectief veel somberder is dan dat van hun ouders destijds.’

‘Ze zoeken dus naar alternatieven’, zegt Senna Turksema, duaal student Geschiedenis en Europese Talen en Culturen, en lid van politieke jongerenorganisatie ROOD. ‘Het marxisme is het enige echte alternatief.’

Mensen realiseren zich dat hun toekomstperspectief veel somberder is dan dat van hun ouders destijds

Filosofiestudent Remco van der Meer snapt dat mensen misschien de aantrekkingskracht van Marx niet helemaal begrijpen. ‘Ze zeggen: Marx was een engerd, die moet je niet volgen – alles wat uit zijn werk is voortgekomen, is fout gegaan. En nu vindt iedereen hem ineens weer cool; wat is er aan de hand?’

Het marxisme als meme

De meeste studenten maken kennis met het marxisme via online memes. ‘Memes zijn de nieuwe propaganda’, zegt Turksema. Pogrzeba is het daarmee eens. ‘Die zijn heel belangrijk’, zegt hij. ‘Het zijn krachtige beelden die je wereldbeeld beïnvloeden.’

Hoogleraar Geesteswetenschappen Ryan Wittingslow grapt: als Marx zijn manifest vandaag de dag schreef, zou hij ‘t op Twitter doen. ‘Memes zijn het pure destillaat van een ethos’, zegt hij. ‘Ze zijn enorm effectief: “Ik weet niet precies wat het betekent, maar het appelleert aan mijn eigen wanhoop en ik weet zeker dat het klopt.”’

Het is niet de eerste keer dat het marxisme opnieuw oplaait door hapklare propaganda. De iconische posters uit 1968, ten tijde van de studentenrellen, zijn eigenlijk memes avant la lettre; zonder iets uit te leggen, spreken ze direct tot de verbeelding.

Masterstudent Manuel Reyes vindt dat de absurditeit van de moderne politiek om een even absurde reactie vraagt. Sassy Socialist Memes doet het goed; ze maken radicale ideeën gemeengoed op een doordachte en lachwekkende manier. ‘Het maakt niet uit of we alles wel serieus brengen; mensen gaan erin mee en zo komen we ergens.’

Theoretisch marxianen

Toch zijn veel studenten eerder serieus dan cynisch. Wittingslow noemt ze ‘Marxianen’: Hun ideeën stammen af van latere marxianen ‘die een aantal afgeleide, kritische, theoretische ideeën hadden waarmee ze instituten – die macht hebben over bepaalde bevolkingsgroepen – te lijf gingen. Dat maakt ze geen marxisten, maar marxianen.’

Reyes kan er wel mee instemmen. De late marxianen hebben hem ervan overtuigd dat kapitaal niet alleen economisch is: ‘Je hebt ook sociaal kapitaal, cultureel kapitaal, politiek kapitaal’, zegt hij.

Dat is belangrijk; een puur politieke revolutie mislukt altijd, omdat er geen rekening wordt gehouden met het volgende: ‘Wanneer je een heersende macht omver werpt, heb je nog altijd te maken met een sociaal systeem waarin de een meer wordt gewaardeerd dan de ander.’

Politiek gebaar

Tanner Crunelle, uitwisselingsstudent uit Charleston, South Carolina, noemt zijn eigen ‘marxianisme’ vooral een politiek gebaar. ‘Via het marxianisme kan ik mijn ongenoegen uitdrukken over de belangen die dominant zijn in onze maatschappij.’ Voor hem is Marx een opstapje naar sociale rechtvaardigheid.

‘Een revolutie hoeft niet een gewelddadige opstand van het proletariaat te zijn’, zegt hij. ‘Ik heb een hekel aan geweld.’ Volgens Crunelle betekent ‘revolutie’ simpelweg het ontmantelen van schadelijke machtsstructuren. Als voorbeeld verwijst hij naar Black Lives Matter, en de #MeToo-bewegingen.

Professor Wittinsglow is het daarmee eens. ‘BLM en #MeToo zijn vrijwel zeker uitingen van de algemene marxiaanse trend’, zegt hij. ‘Die trend komt voort uit al die opgekropte woede. Wanneer iedereen ontevreden is, maakt het marxisme een comeback.’

Het ‘echte’ marxisme

Maar ‘echte’ marxistische studenten zijn tegen een sociale of culturele revolutie. ‘Dat is liberalisme met een Marxsticker erop’, zegt Pogrzeba.

‘Inderdaad, tegenwoordig heet alles een ‘revolutie’, zegt Turksema. ‘Het is nogal vaag geworden. Zelfs in RUG-besturen noemen ze iets al snel een revolutie. Wil je een radicale reactie op iets dat je niet aanstaat? Noem het een revolutie.’

Zodra het echte marxisme om de hoek komt kijken staat de tijd stil

Maar Turksema stelt dat Marx niets te maken heeft met identiteitspolitiek of de discussie over wie er in de samenleving het meest onderdrukt wordt. ‘Mensen gebruiken Marx om hun overtuigingen te ondersteunen, maar Marx zelf zou het er helemaal niet mee eens geweest zijn.’

Regenbogen

Waar Marx wel van overtuigd was, is een materialistische opvatting van de geschiedenis, zegt hij: de theorie dat ons gedrag, onze gedachten en overtuigingen bepaald worden door de economische structuur van de maatschappij.

Het heeft geen zin om de cultuur te veranderen, omdat onder een kapitalistisch bewind uitbuiting en onderdrukking bij de cultuur horen. Alleen een communistische revolutie kan leiden tot een perfecte, rechtvaardige maatschappij.

Zoals Wittingslow spottend opmerkt: ‘Zodra het echte marxisme om de hoek komt kijken, staat de tijd stil. Dan is het louter regenbogen en gelukkige mensen die samen aan het werk zijn.’

Revolutie

Homme Wedman is gepensioneerd RUG-docent, historicus en tevens gepensioneerd radicaal marxist. In de jaren zestig sloot hij zich aan bij een radicale socialistische jeugdbeweging in Groningen, die er geen doekjes om wond.

Hij weet nog precies hoe je te werk gaat met molotovcocktails en hoe je bommen maakt. Maar uiteindelijk besloot Wedman dat het marxistische doel het inherente geweld niet waard was.

Ik vind zijn interpretatie van de geschiedenis als klassenstrijd heel aardig, maar het is gewoon niet waar’

Wedman begrijpt als geen ander dat het concept van een ‘revolutie’ een sterke aantrekkingskracht heeft. ‘Het probleem is dat revolutionairen zichzelf moreel onfeilbaar achten. De nieuwe generatie zal altijd vinden dat ze gelijk heeft, en dat is belangrijker dan wat dan ook. Dat is de illusie van het horen bij een perfecte revolutionaire avant-garde.’

Hij zucht. ‘Ik dacht ook zo, en ik moet mijzelf nog steeds corrigeren. Het is zo verleidelijk om aan de goede kant te staan.’

‘Het werkt niet’

Maar uiteindelijk, zegt Wedman, had Marx simpelweg ongelijk. ‘Ik heb nog altijd sympathie voor Marx’ analyse van het kapitalisme. Ik vind zijn interpretatie van de geschiedenis als klassenstrijd heel aardig, maar het is gewoon niet waar.’

Hij schudt hij zijn hoofd. ‘Als meme is het heel effectief: de goeden tegen de slechten, degenen die uitgebuit worden, en de uitbuiters. Angola, Mozambique, Cambodja, Rusland: de communistische elite, dat werden daar de nieuwe oligarchen.’

Marxistische studenten brengen er tegenin dat daar, in die gevallen, het functioneel communisme van meet af aan ontbrak. Daardoor ging er van alles mis- soms vreselijk mis.

‘Het is niet dat ik geen kritiek heb op de Sovjet-Unie’, zegt Pogrzeba. Maar dan rijst de onvermijdelijke vraag: als je ideologie alleen functioneert onder perfect zuivere, politieke omstandigheden, zal het dan ooit gaan werken?

FEB-econoom Robbert Maseland betwijfelt of we er ooit uit zullen komen. ‘Als je fundamenteel tegen mensenrechtenschendingen bent zoals ze in de Sovjet-Unie voorkwamen, kun je ze niet beschouwen als zomaar een foutje in de geschiedenis’, zegt hij.

Koop een sticker

Het communisme is meer dan alleen economie; het is een plan voor de inrichting van maatschappelijke verhoudingen. ‘Als je het communisme als een plan beschouwt, zul je mensen moeten dwingen. Plannen moeten opgelegd worden; dat betekent regels en inperkingen.’ Maseland denkt dat dit waarschijnlijk altijd tegen fundamentele mensenrechten in zal gaan.

Toch vinden zowel Maseland als Wedman dat de studenten Marx niet helemaal moeten vergeten. De jongeren hebben gelijk: de wereld die ze erven is verrot. En Marx’ verhaal over hoe het zover heeft kunnen komen is overtuigend.

Maar Wedman geeft een genuanceerd advies: ‘Denk niet dat je de hele wereld op z’n kop kunt zetten. Wees actief op gebieden die zich lenen voor publieke actie, zodat je anderen met je mee kan krijgen. Pot je persoonlijke kapitaal niet op: zorg dat je academische scholing van nut is voor anderen, en niet alleen voor jezelf.’

Kortom: wees een liberaal – en koop een Marxsticker.

Engels