Grip op je dip
Lichtjes tegen winterleed
Acht procent van de Nederlanders heeft in de wintermaanden last van winterblues, bij nog eens 3 procent zijn de verschijnselen zo ernstig dat er sprake is van een winterdepressie.
Symptomen van beide vormen zijn een vergrote slaapbehoefte en trek in koolhydraatrijk en zoet eten.
De symptomen van een winterdepressie keren elk jaar terug.
Een verstoring van de biologische klok is waarschijnlijk de oorzaak van het winterleed.
Voor twee derde van de mensen die lijden aan een winterdepressie is er een goede behandeling: lichttherapie. Met een behandeling van een week zijn ze de rest van de winter van hun klachten verlost.
Hoewel de Griekse arts Hippocrates al een verband veronderstelde tussen zwaarmoedigheid en het seizoen, en de scheepsarts Frederick Cook in 1898 sprak van een verband tussen licht en gemoedstoestand, duurde het tot 1984 tot een winterdepressie als een seizoensgebonden depressie behandeld werd.
Leestijd: 8 minuten (1427 woorden)
‘Trr, trrr.’ Je schrikt wakker van de wekker en slaperig open je je ogen. De kamer is koud en donker. Zie je wel, veel te vroeg om op te staan. Gerustgesteld draai je je nog een keer om. Een uur later schrik je wakker. Je voelt je doodmoe, nog lang niet klaar voor het begin van de dag. Voor meer dan een op de tien Nederlanders is dit in de wintermaanden dagelijkse praktijk.
Behoefte aan zoet en koolhydraatrijk eten
Een vergrote slaapbehoefte in de winter
Geen behoefte aan sociale contacten
Moe
Lusteloos
Weinig energie hebben
Somberheid
Interesseverlies
Symptomen keren iedere winter terug
Herken je jezelf in bovenstaande symptomen? Dan is er kans dat je hoort bij de 8 procent van de Nederlanders die last heeft van een winterdip. Bij 3 procent van de Nederlanders zijn de klachten jaarlijks terugkerend en zo ernstig dat het hun functioneren in de weg staat. Zij hebben last van een winterdepressie.
‘De naam zegt het eigenlijk al’, zegt psycholoog Ybe Meesters, die al bijna dertig jaar aan de RUG onderzoek doet naar het fenomeen. ‘Een winterdepressie is een depressie die in de herfst en de winter optreedt. In het voorjaar en de zomer verdwijnt het, om in de daaropvolgende winter weer terug te keren.’
Slapen en eten
Sommige kenmerken van winterdepressie, zoals moeheid, lusteloosheid en geen zin hebben om de deur uit te gaan, komen overeen met een gewone depressie. Daarnaast hebben winterdepressieven een vergrote slaapbehoefte. ‘Ze slapen soms wel vier tot zes uur langer dan in de zomer en zijn dan nog niet uitgerust’, vertelt Meesters.
Een ander kenmerk is meer zin in eten, en dan vooral calorierijk voedsel. ‘De bevolking heeft sowieso meer behoefte aan zoetigheid in de winter, tijdens Sinterklaas en met kerst eten we extra veel zoet. Maar bij mensen met een winterdepressie beperkt die trek zich niet tot de Sinterklaasperiode’, zegt Meesters.
De klachten komen in alle lagen van de bevolking voor, hoewel vrouwen en avondtypes in het algemeen vatbaarder zijn voor depressies. Maar waar de verhouding tussen mannen en vrouwen bij ‘gewone’ depressies twee op één is, ligt dat bij winterdepressie nog hoger: tegenover één mannelijke patiënt staan drie of vier vrouwen.
Zomerdepressie
Bij het aanbreken van de lente zijn de meeste mensen weer van hun klachten verlost.
Maar dat geldt niet voor iedereen: één op de duizend mensen sluit zich tijdens de zomer het liefst op in een donkere kamer. De klachten die bij een zomerdepressie horen, lijken op die van een winterdepressie, maar dan omgekeerd: zomerdepressieven hebben juist last van de lange dagen en korte nachten, waardoor ze minder slapen. Ook missen ze vaak een gevoel van veiligheid en geborgenheid, dat ze met herfst en winter associëren. In tegenstelling tot winterdepressieven hebben zomerdepressieven last van een gebrek aan eetlust.
De klachten spelen niet bij iedereen op hetzelfde moment op. Sommige mensen hebben een hekel aan de maanden voorafgaand aan de jaarwisseling, anderen vinden juist de maanden januari en februari moeilijk door te komen. In Nederland meldt zo’n 60 procent van de patiënten zich voor de jaarwisseling, 40 procent erna. In de Verenigde Staten liggen die percentages opmerkelijk genoeg precies andersom. Een verklaring hiervoor hebben wetenschappers niet. Sneeuwt het? Dan halen Meesters en zijn collega’s opgelucht adem. ‘Sneeuw zorgt ervoor dat mensen naar buiten trekken. Wij zien dan dat er zich veel minder mensen bij ons melden.’
Oorzaak
Waardoor het winterse leed precies ontstaat, is wetenschappers nog niet helemaal duidelijk. De Griekse arts Hippocrates veronderstelde enkele eeuwen voor Christus al een verband tussen het winterseizoen en depressieve gevoelens. De Amerikaanse scheepsarts en ontdekkingsreiziger Frederick Cook (1865-1940) merkte in 1898 op dat de bemanningsleden van het in het duister gestrande schip Belgica met een veel beter humeur terugkeerden, nadat zij een tijd bij open vuur hadden gezeten.
Toch duurde het tot 1984 tot de kwaal min of meer bij toeval werd ontdekt. Een Amerikaanse wetenschapper die zelf last had van terugkerende depressieve gevoelens in het winterseizoen ontdekte dat een Amerikaans team onderzoek deed naar de effectiviteit van lichttherapie op dieren. Hij bood zich aan als proefpersoon en het eerste experiment naar de seizoensgebonden depressie was een feit.
Lang werd gedacht dat een verstoring van de melatonineaanmaak in de pijnappelklier een oorzaak van winterdepressie zou kunnen zijn, maar wetenschappelijk onderzoek levert daarvoor niet genoeg bewijs.
Waarschijnlijk ontstaan de depressies en dips in de winter als gevolg van een biologische reactie op minder zonlicht. ‘Net als bij veel depressies weten we niet precies hoe het in de hersenen werkt. We weten meer niet dan wel’, zegt Meesters.
De cellen van de biologische klok bevinden zich in de suprachiasmatische nucleus. Via het netvlies (de retina) beïnvloedt het licht van buitenaf onze biologische klok.
Biologische klok
Het lichttekort in de winter verstoort de werking van de biologische klok van mensen met een winterdip. ‘De biologische klok is een klompje cellen dat ritmisch is’, vertelt Domien Beersma, hoogleraar chronobiologie. ‘Zelfs als je een van die cellen isoleert en in een bakje in leven houdt, houdt zo’n cel een 24-uursritme aan.’
Pupilreactie voorspelt recidivekans depressie
Hoe vaker je een depressie hebt gehad, hoe groter de kans op terugval. Uit recent Amerikaans onderzoek blijkt het verwijden of vernauwen van de pupil een goede indicator te zijn voor de kans op een nieuwe depressie. Ook in het UMCG wordt onderzoek gedaan naar de relatie tussen pupilreactie en depressie. Dit onderzoek gaat nog een stapje verder dan het Amerikaanse onderzoek: er wordt onderzocht of je uit de pupilreactie kunt afleiden welke therapie het beste werkt om terugval te voorkomen. Of dit ook opgaat voor winterdepressies is onbekend. Wel heeft onderzoek aangetoond dat mensen met een winterdepressie na lichttoediening minder gevoelige pupilreactie laten zien in vergelijking met de pupilreactie na lichttoediening bij gezonde mensen.
De cellen liggen in de suprachiasmatische nucleus, een hersenkern op het kruispunt van de zenuwbanen van beide ogen. Twee krachten werken er samen: de biologische klok, die functioneert op basis van gecombineerde eigenschappen van de verschillende cellen en genetische informatie, en de lichtinvloeden van buitenaf. Samen bepalen ze op welk gedeelte van de dag je het liefst actief bent.
Licht
Mensen die de winterblues te pakken hebben, hebben vooral moeite met de ochtenden. Gelukkig is er die heilige graal: licht. Het UMCG heeft sinds 1987 een speciale lichtpoli voor de behandeling van winterdepressiviteit. Mensen die via de huisarts de diagnose ‘depressie’ krijgen, kunnen er terecht.
Zodra de klachten beginnen, melden patiënten zich bij het UMCG. Vervolgens komen zij een week lang elke werkdag naar de poli, waar ze ’s ochtends drie kwartier in een lichtbak kijken. ‘De UV-straling is eruit en we hebben de flikkering uit het licht gefilterd’, zegt Meesters. Hoewel hij met zijn collega’s jarenlang onderzoek deed naar de meest optimale verhouding van de verschillende frequenties in licht, gaf dat geen duidelijke uitkomsten. ‘Daarom is het full-spectrum. Dat betekent dat er iets roods en iets blauws in het licht zit, maar we ervaren het als wit.’
Twee derde van de patiënten heeft aan een behandeling van een week genoeg en is dan de rest van de winter klachtenvrij. Hoe dat kan is onduidelijk. ‘Het is net alsof je iets in de kiem smoort of een ontwikkeling niet op gang laat komen’, vertelt Meesters.
Ook voor mensen die last hebben van een mildere winterdip zijn er oplossingen en ook voor hen is licht essentieel. ‘Je hebt de neiging om langer in bed te blijven liggen, maar het zou goed zijn om ’s ochtends naar buiten te gaan’, zegt Meesters. Drie kwartier na het wakker worden is ons lichaam namelijk het meest gevoelig voor licht. Een vast ritme helpt ook en als je ’s ochtends moeilijk uit bed kan komen, kun je een wake-up light aanschaffen. ‘Op vakantie gaan naar een zonnig land vind ik ook altijd wel een goede tip’, lacht Meesters. ‘Maar dat is natuurlijk wel wat kostbaar.’
Tips om beter te slapen
Om van je winterdip af te komen, is beter slapen en vroeg opstaan essentieel. Kunstlicht, afkomstig van televisie, computer of mobiel, verstoort onze biologische klok. Het beste is om blauw licht ’s avonds te mijden, maar dat is lastig. Het inschakelen van de nachtmodus op je computer of telefoon is een goed alternatief. Op telefoons is die functie vaak met een simpele handeling in te stellen, voor je computer kun je via de web store van je browser extensies downloaden.
Om je beter te helpen slapen of gemakkelijker wakker te laten worden, zijn er verschillende apps. Go To Bed (iOS) helpt je eraan te herinneren dat het bijna bedtijd is. Sleep Cycle (iOS) meet je slaapcyclus en maakt je wakker op het moment dat je het lichtst slaapt. Lukt het je niet om in slaap te vallen? Probeer dan Digipill (iOS). De module Sleep Deeply, waarvoor je wel moet betalen, helpt je ontspannen en rustig inslapen.