Zodra dit voorbij is…
Hou op met je handen wassen
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Toen Nadine Voelkner in 2017 naar Hongkong kwam, viel het haar opeens op. De onderzoeker internationale betrekkingen, die gespecialiseerd is in de interactie tussen politiek, economie en gezondheidszorg, woonde van haar vierde tot haar achttiende in de stad. Ze is er dus goed bekend. Maar toen ze terugkeerde, realiseerde ze zich dat Hongkong compleet veranderd was.
Mensen droegen mondkapjes. Overal kon je gratis je handen ontsmetten, van bibliotheken tot metrostations. Bij de liften en roltrappen hingen bordjes om je te informeren over het schoonmaakrooster en werkelijk elke winkel verkocht kleine flesjes handgel.
Wat was er gebeurd? In het Hongkong waar zij opgroeide waren mensen zich altijd bewust geweest van ziektes, ergens op de achtergrond. Het warme, vochtige klimaat daar is de perfecte kweekbodem voor infecties, en met miljoenen mensen hutjemutje op elkaar kunnen virussen zich makkelijk verspreiden. ‘Maar dat hoorde altijd gewoon bij het leven daar,’ zegt ze, ‘ondanks de ernstige ziekten die er in de jaren zestig en zeventig opdoken, bijna-pandemieën zoals de Hongkonggriep.’
Eén groot ziekenhuis
Maar nu was de stad één groot ziekenhuis geworden. ‘Mensen zeiden constant tegen me: je moet je handen wassen, je moet ze desinfecteren.’ En hoewel ze daar eerst wat lacherig over deed – ‘Ik dacht: ik ben daar opgegroeid, dat hoefde vroeger ook nooit, dus waarom nu wel?’ – merkte ze na een week dat zij nu net als iedereen haar handen waste, en haar kinderen aanleerde om hetzelfde te doen.
Kinderen leren al jong om hun handen vaak te wassen
Alles veranderde door de uitbraak van SARS, het coronavirus dat in 2003 bijna 300 levens eiste in de stad en wereldwijd 774. De regering verklaarde de oorlog aan virussen in het algemeen en een van de belangrijkste strategieën was om de burgers verantwoordelijkheid te geven.
‘Er is een bewustwordingscampagne en kinderen leren al vanaf de kleuterschool om hun handen regelmatig te wassen. Veel arme wijken zijn opgeschoond en iedereen heeft geleerd hoe ze zich moeten voorbereiden op een volgende epidemie. Want de vraag is niet of er nog eentje komt, maar wanneer en wat voor een.’
Andere aanpak
Slim bedacht, zou je kunnen zeggen. Want nu Covid-19 de wereld over raast, zijn er in Hongkong nog maar vier doden gevallen. En de maatregelen die Hongkong en bijvoorbeeld ook Singapore en Taiwain hebben genomen worden overal ter wereld gekopieerd: afstand houden, mondkapjes dragen, oppervlaktes desinfecteren en handen wassen.
Voelkner zet echter vraagtekens bij die aanpak. Ze vreest dat het mensen op de lange termijn niet veilig houdt, maar ze juist verzwakt. Daarom pleit ze in een artikel in International Political Sociology, dat gepubliceerd werd kort voordat Covid-19 toesloeg, voor een totaal andere aanpak om virussen in te dammen. We moeten virussen niet als de vijand beschouwen, maar als een organisme waar we diep mee verbonden zijn en zelfs afhankelijk van zijn.
Over één ding wil ze duidelijk zijn. ‘Ik heb geen twijfels bij de maatregelen die nu worden genomen tegen corona. Die zijn duidelijk noodzakelijk. Dat is de kortetermijnoplossing.’
Microbioom
Maar door zo bang te zijn voor virussen en bacteriën en blindelings alles dat in of op ons leeft te willen doden, gaan we voorbij aan nieuwe wetenschappelijke inzichten, zegt Voelkner. ‘Er is een heel spannend opkomend vakgebied dat ons microbioom bestudeert. En onderdeel van dat microbioom is het viroom.’
Al die wezens die in ons leven hebben een doel binnen het geheel
Er wonen talloze bacteriën in en op ons lijf die belangrijke dingen doen: de huid beschermen tegen schadelijke soortgenoten, bijvoorbeeld, of ons voedsel helpen verteren. Zo huisvesten we ook nuttige virussen: ons viroom. ‘Ze kunnen schadelijke bacteriën doden, voor veranderingen zorgen in onze genetica… We zijn zelf ook tot in de kern viraal’, zegt Voelkner. ‘En al die wezens die in ons leven hebben een doel binnen het geheel. Als je die balans verandert, verander je ook je vatbaarheid voor bepaalde ziekten, of je reactie op medicatie zoals antibiotica of antivirale middelen.’
Ze begrijpt natuurlijk dat er virussen zijn die ons kunnen doden, en dat epidemieën nu eenmaal voorkomen. En ja, die virussen moeten we bestrijden met vaccins en andere behandelingen. ‘Maar het gaat erom dat je in harmonie leeft met deze virussen, terwijl je tegelijkertijd weet hoe je om moet gaan met de exemplaren die slecht zijn voor ons.’
Wapens
We zijn nu bezig om soorten te doden die van levensbelang zijn voor ons eigen bestaan, zegt ze. ‘We gaan er vanuit dat we ze kunnen bestrijden en doden, maar daarmee zorgen we ervoor dat ze zich sneller aanpassen en gaan muteren. En onze wapens raken op. Er zijn steeds meer bacteriën en virussen die niet meer reageren op bepaalde antibiotica en antivirale middelen, zoals bijvoorbeeld gebeurt bij HIV of de griep.’
Dus wil ze mensen aansporen om hier op een andere manier naar te kijken, zowel vanuit sociaal als politiek opzicht, en ze na laten denken over preventieve maatregelen voor de lange termijn. Want wat er nu gebeurt in Hongkong – schoonmaken, handgel gebruiken – wordt waarschijnlijk ook de gewoonte in veel andere landen als Covid-19 straks eenmaal is aangepakt. ‘Ik vrees dat dit het nieuwe normaal wordt.’
Taoïsme
Een oplossing hiervoor vindt Voelkner in de Chinese filosofie: het taoïsme. In de Westerse filosofie zien we de werkelijkheid als iets onveranderlijks, en dat bepaalt hoe we ingrijpen in de wereld. ‘Maar taoïsme ziet de werkelijkheid als iets dat constant verandert en heel dynamisch is. Daaruit volgt dat zelfs als je een plan hebt, dat waarschijnlijk niet gaat werken, omdat de situatie veranderd is.’
Zelfs als je een plan hebt, gaat dat waarschijnlijk niet werken
Volgens het taoïsme zijn alle soorten en organismen met elkaar verbonden. ‘We maken deel uit van een geheel waarin iedereen zijn eigen rol heeft. Als je één ding eruit haalt, verander je de dynamiek. Dus heeft interventie voor Chinese denkers niet zoveel van doen met een probleem oplossen als het zich voordoet, en meer met de vraag hoe je een probleem kunt voorkomen.’
Volgens die gedachte moeten we dus niet proberen om ziektekiemen te doden, maar moeten we ingrijpen voor zoiets als Covid-19 de kop kan opsteken. ‘We moeten onze manier van leven aanpassen, en de manier waarop de mensheid opereert binnen de wereld-ecologie.’
Microbiële stad
Dus pleit ze voor een zogeheten ‘microbiële stad’, een soort ecostad die gericht is op ecologische vraagstukken. Daarin zorgen architecten en stadsplanners dat onze microbiële wereld kan floreren.
Denk aan steden met meer groene ruimte, met bosgebieden die de ruimte bieden aan de natuur. Waar kinderen in de modder spelen en mensen in het gras zitten, zonder dat ze de noodzaak voelen om hun handen elke paar minuten in te smeren met antibacteriële gel.
‘Het draait om de manier waarop we omgaan met de fauna, de manier waarop we vee behandelen en vlees eten’, zegt ze. ‘We moeten ons realiseren dat we allemaal deel uitmaken van een groter systeem.’
Ze is niet naïef: ze weet dat we onderling verbonden zijn, dat mensen zullen blijven reizen en dat het onmogelijk is om een wereld zonder ziekte te creëren. ‘Er zal altijd een virus zijn dat de mensheid bedreigt. Maar we kunnen het risico wel minimaliseren’, gelooft ze. ‘En we moeten de kennis van de natuurwetenschappen gebruiken in de maatschappij en andersom.’
Dus als deze situatie straks voorbij is… stop dan in ieder geval met je handen wassen.