Als bioloog kan columnist Dirk-Jan Scheffers vertellen over bijvoorbeeld het nut van vaccinaties. Maar een wetenschapper moet weten hoe je dan die boodschap overbrengt – en daar mankeert het nog wel eens aan.
Negentien jaar geleden opende een goede vriendin voor mij de deur naar de werelden van David Mitchell, door mij diens boek Cloud Atlas cadeau te doen. Sindsdien ben ik fan. De man is een fantastische verhalenverteller.
Waar die verhalen over gaan, ga ik u hier niet uit de doeken doen. Mijn onbeholpen beschrijving zou mijzelf, als ik zijn werk niet zou kennen, eerder overtuigen zijn boeken niet dan wel te lezen. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn.
Afgelopen vrijdag hield Mitchell in de Martinikerk de jaarlijkse Van der Leeuwlezing, over verhalen vertellen. Wat heeft een verhaal nodig, hoe vertellen we verhalen, zijn wij zelf een verhaal? Hij speldde ons een plausibele geschiedenis op de mouw die even later compleet verzonnen bleek, en hervertelde een sprookje op uiterst originele wijze. Om daarna uit te leggen wat hij gedaan had: hoe hij, als schrijver, zijn werelden bouwt.
Mitchell introduceerde de term ‘iwath’ (I was there), een korte omschrijving van een gebeurtenis die zo specifiek is dat de lezer of verstaander deze herkent als echt gebeurd en die het hele verhaal geloofwaardigheid verschaft. Waar ik normaal tijdens een lezing nog wel eens indommel, of constant op mijn horloge kijk, deed Mitchell mij de tijd – een belangrijk thema in zijn werk – volledig vergeten.
Laat maar zien hoe hard je hebt moeten werken
Na Mitchells lezing reflecteerde Ionica Smeets, hoogleraar wetenschapscommunicatie en columnist, op de verhalen vertellende wetenschapper. Daar valt volgens haar nog heel wat aan te verbeteren. Niet alleen om de wetenschap beter te kunnen delen met niet-wetenschappers, maar vooral ook met vakgenoten.
Meer ‘iwaths’ zijn nodig, om ook de wetenschapper achter de ontdekking of uitvinding te leren kennen. Laat maar zien waarom een onderwerp je fascineert, en hoe hard je hebt moeten werken om tot een bepaalde conclusie te komen.
Smeets heeft gelijk. Het laatste grote artikel van mijn groep ging over een jarenlange speurtocht waarbij we van de ene naar de andere hypothese sprongen, juist als een heel logische reis, stap voor stap, van één hypothese naar een onverbiddelijke eindconclusie.
Een verhaal kan zonder feiten, maar feiten kunnen niet zonder een verhaal
Niet slecht verzonnen, om in het stramien van een wetenschappelijk artikel te blijven, maar wel een beetje bloedeloos vergeleken met ‘drie maanden later stond de dappere promovendus wéér met lege handen omdat zij door Scheffers op een dwaalspoor was gestuurd’.
Smeets’ uitsmijter was: ‘Een verhaal kan prima zonder feiten, maar feiten kunnen niet zonder een verhaal.’ Als bioloog kan ik vertellen over het nut van vaccinaties, of over de effecten van klimaatverandering op de natuur om ons heen. Maar die verhalen komen, zo lijkt het, steeds minder aan – of worden direct in twijfel getrokken.
Dus zijn cultuur- en gedragswetenschappers nodig, en kunstenaars, die mij helpen een beter verhaal te vertellen, en die onderzoeken hoe wij mensen wel kunnen bereiken. Helaas wil onze regering, die bestaat uit partijen die vooral waarde hechten aan het vertellen van verhalen zonder feiten, dat allemaal wegbezuinigen.
Gelukkig kunnen we nog ontsnappen naar de wereld van David Mitchell.
DIRK-JAN SCHEFFERS