Is het oké dat je voor je studie een boek moet lezen van een notoire nazi en antisemiet? Student Carien van der Velde deed het, maar had zo haar bedenkingen. Daarna heeft ze het stuk in de prullenbak gemieterd.
Bij een vak buiten mijn eigen faculteit werden we gevraagd literatuur te lezen van de controversiële Duitse rechtsfilosoof Carl Schmitt (1888-1985). Een man die niet alleen veel heeft geschreven over legaliteit, legitimiteit, politiek en theologie, maar ook actief was in hoge kringen binnen het naziregime.
Zijn definitie van het politieke kan bijna niet los gezien worden van zijn leven buiten de muren van de universiteit. Voor hem was iemand vriend of vijand en in geval van het laatste, zul je je daartoe altijd competitief en strijdlustig verhouden (een sterk onderscheid tussen wij en zij, een kwestie van leven of dood). Verder moest Schmitt niets weten van democratie of pluralisme in het algemeen en positioneerde hij zich als sterk antisemitisch.
Ik schrok. Het voelde niet helemaal oké zijn werk als student te lezen. Ik besloot daarop de docent te mailen, met de vraag waarom we deze literatuur voorgeschreven kregen (waarbij ik benadrukte dat het niet mijn bedoeling was te protesteren).
De docent in kwestie legde uit dat het juist belangrijk is je kritisch te verhouden tot een dergelijke tekst en de stof niet passief tot je te nemen. Hij was van mening dat Schmitts filosofie inderdaad niet los te zien is van zijn politiek en daarom juist licht werpt op hoe zijn denkbeelden kunnen resulteren in gevaarlijke politiek.
Zijn de theorieën zo belangrijk dat we zijn leven buiten de universiteit niet moeten meewegen?
Hij is niet de enige met die insteek. Toen ik onlangs aanwezig was bij een debat over academische vrijheid, legde ik deze casus voor aan een van de sprekers, die aangaf er hetzelfde over te denken. Ik was blij met de reacties. Ik heb de tekst gelezen en mijn docent gaf me bovendien nog de mogelijkheid er kort over te discussiëren in de klas, wat een constructief gesprek opleverde.
Toch blijft er iets wringen.
Je kritisch doch constructief verhouden tot literatuur en overtuigingen is mijns inziens één van de belangrijkste lessen die een universiteit kan bieden. Diversiteit in lesstof en denkbeelden is daarbij essentieel – de universiteit vervult daarmee ook een mooie rol in democratisch burgerschapsonderwijs.
Niettemin betekent het ook dat bepaalde figuren en theorieën in de canon blijven bestaan. Ze blijven in zekere zin op een voetstuk staan, ook als je je kritisch tot hun ideeën verhoudt.
Ik vraag me af: zijn de theorieën van Schmitt zo belangrijk dat we zijn politieke leven buiten de universiteit niet moeten meewegen in de keuze hem wel of niet te behouden in de canon? Vieren we daarmee indirect niet zijn intellectuele identiteit, ten koste van zijn grote gebrek aan moraliteit?
Een academicus die fraude heeft gepleegd, wordt (terecht) ook niet meer serieus genomen
Tegelijkertijd is er een dilemma. Als we hem verbannen, wijzen we hem weliswaar af, maar verdwijnen we ook langzaam maar zeker in een eigen bubbel. Bovendien doet dat geen recht aan de diversiteit van academische theorieën. Maar een academicus die fraude heeft gepleegd, wordt (terecht) ook niet meer serieus genomen.
Ik denk dat het goed zou zijn meer aandacht te schenken aan controverses rondom bepaalde wetenschappers. De daden van Schmitt vonden dan wel niet plaats binnen de muren van de universiteit, maar zijn wel dusdanig ernstig dat ze niet genegeerd kunnen worden. Het zou mooi zijn als docenten hierbij stil staan tijdens college en dan liefst zonder dat studenten er zelf naar vragen.
Het gesprek tussen mij en de docent laat mooi zien hoe je iets aan de kaak kunt stellen zonder dat het escaleert. Ik heb ervan geleerd en het heeft hem vermoedelijk ook aan het denken gezet. We werden het weliswaar niet volledig eens, maar dat hoeft ook niet. De universiteit is bij uitstek een plek waar je het met elkaar oneens mag zijn. Hierna konden we nog steeds respectvol met elkaar omgaan.
Wellicht ben ik enigszins hypocriet, want dat gold niet voor Schmitt. Die heb ik na het lezen in de prullenbak gemieterd. Want hoewel ik graag de houding van mijn docent had overgenomen, kan ik Schmitt eenvoudigweg niet verdragen.
Carien van der Velde doet de master werk & zingeving aan de Faculteit Religie, Cultuur en Maatschappij