Weidevogelbeheer kan neergang niet stoppen
De grutto is de nieuwe dodo
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Christien is sinds 2016 achtergrondcoördinator bij UKrant. Ze plant de achtergrondverhalen en begeleidt de auteurs. Bij haar eigen verhalen ligt de focus op wetenschap en academisch leven. Daarnaast schrijft ze veel over onderwerpen als sociale veiligheid en maakt ze graag persoonlijke interviews. In haar vrije tijd schrijft ze jeugdboeken en geeft schrijftrainingen.Het paradijs op aarde bevindt zich in de Skriezekrite Idzega.
Hoog in de lucht zingt een leeuwerik boven een weide vol met gele vlekken van paardenbloemen. Een vroege kikker kwaakt tussen de pinksterbloemen aan de slootkant. Grutto’s paraderen langs een plasdras – een poel waar de waterstand hoog wordt gehouden om de biodiversiteit te bevorderen – terwijl een zwerm van zo’n veertig zeldzame kemphaantjes neerdaalt aan de overkant van het water.
Er zijn kieviten, tureluurs. Scholeksters boren hun feloranje snavels in de harde aarde. Een torenvalk blijft hangen boven de weide en ogenblikkelijk klinkt een waarschuwende roep van een grutto op de grond. De zon schijnt warm. Verkeersgeluiden zijn nauwelijks te horen.
Het is moeilijk te geloven dat dit paradijsje stervende is. En toch is dat zo.
Idyllisch
Grutto-onderzoeker Egbert van der Velde zit in het gras. Hij is bijna klaar met de gegevens voor de Gruttomonitor 2012-2019, de eindrapportage van acht jaar grutto-onderzoek in de Friese Zuidwesthoek die op korte termijn zal verschijnen. Al acht jaar lang trekt hij ieder jaar het veld in om in de Skriezekrite Idzega – een verzameling polders van ruim 1500 hectare boerenland – gruttonesten te monitoren, kuikens te ringen en uit te zoeken: hoeveel nesten komen er eigenlijk uit? En als ze uitgekomen zijn, worden er genoeg kuikens volwassen om de populatie in stand te houden?
Het is alsof je de dodo onderzoekt in de jaren voor zijn uitsterven
Het sombere antwoord is ‘nee’. En dat terwijl juist hier, in dit idyllische stukje Friesland, waar boeren supergemotiveerd zijn om weidevogels te helpen beschermen, waar veel percelen pas na 15 juni worden gemaaid, waar plasdrassen zijn aangelegd en veel weiden vol staan met kruiden in plaats van eiwitrijk raaigras, juist hier zou je verwachten dat het goed gaat. Als het hier al niet lukt, waar dan wel?
Van der Velde schudt het hoofd, terwijl twee ganzen in het water landen. Nergens, denkt hij. ‘Het is alsof je de dodo onderzoekt, in de laatste jaren voor zijn uitsterven. En ik zou me ermee kunnen verzoenen als dat betekende dat er iets voor in de plaats kwam. Dat de biodiversiteit in stand blijft. Maar dat is ook niet zo.’
Raaigras
Hij wijst op een ander perceel, schuin achter zich. Daar groeiden vorig jaar ook nog de kruiden en de paardenbloemen, maar de boer besloot dat het mooi geweest was, ging er met een ploeg overheen en zaaide raaigras in. Wég tientallen jaren oud grasland. ‘Dat perceel is nu dood’, zegt Van der Velde. ‘Op een industrieterrein zie je meer biodiversiteit.’
Hij staat erbij en kan er niets tegen doen, maar hij heeft zich er een beetje bij neergelegd. Twee jaar geleden nog veroorzaakte hij grote opschudding toen hij in een artikel in het Dagblad van het Noorden stelde dat boeren en grutto’s niet samengaan en dat het ecosysteem razendsnel instort. Landbouworganisatie LTO eiste rectificatie van de RUG – wat niet gebeurde – en er werden zelfs Kamervragen over gesteld.
En nog steeds holt de weidevogelstand achteruit. Weer zijn er minder grutto’s: 18,5 procent minder dan in 2012. En je zou kunnen denken dat het wel meevalt in de Skriezekrite Idzega, want daar zie je een lichte stijging van 4,6 procent. ‘Maar dat blijkt nu te komen doordat jonge grutto’s uit de kuststrook hier gaan nestelen’, zegt hij. ‘In de kuststrook is de teruggang nog veel groter. Maar ook hier worden niet voldoende kuikens volwassen.’
Kwetsbaar
De belangrijkste reden: al jaren zijn de maatregelen er vooral op gericht om zoveel mogelijk nesten te laten uitkomen. Maar als het kuiken eenmaal uit het ei is, is het nog lang niet klaar voor de trek naar Afrika. En als het voor die tijd alsnog wordt opgegeten of wordt vermalen in de messen van een maaimachine, dan ben je nog nergens.
Vrijwel alle gruttokuikens zijn ondervoed
De kuikens zijn immers enorm kwetsbaar door de aanhoudende aantasting van hun biotoop. ‘Vrijwel alle gruttokuikens die je ziet zijn ondervoed’, zegt Van der Velde. ‘En dat wordt erger naarmate het seizoen vordert.’ Een relatie met de teruggelopen hoeveelheid insecten – het voer voor de kuikens – ligt voor de hand. Hoe dat komt?
De monocultuur in de agrarische sector is verdachte nummer één. Landbouwgif staat ook hoog op het lijstje en daarnaast denken de onderzoekers dat de insectenpiek door een steeds warmer voorjaar vroeger valt, wat late kuikens minder kans geeft om te overleven. Als het dan ook nog eens droog is, zoals in de zomer van 2018, komen de grotere kuikens niet met hun snavels de grond in en kunnen ze geen calorierijke wormen eten.’ En die wormen zijn dus ook nog minder makkelijk bereikbaar, vanwege de kunstmest en de geforceerd lage waterstand in veel boerengebieden.
Buizerds
Het gebrek aan voedsel maakt ze kwetsbaar voor predatie, al kun je de buizerds, meeuwen, marters en vossen maar moeilijk de schuld geven. Immers: die moeten ook eten en als de boeren het gras hebben weggemaaid, zodat het kuiken zich nergens meer kan verstoppen, wordt het wel heel makkelijk.
Aan de Friese kust werd het benodigde ‘bruto territoriaal succes’ van 65 procent in acht jaar tijd geen enkele keer gehaald. In rampjaar 2016 kwam het zelfs maar net boven de 20 procent uit. Dat lukte in de Skriezekrite nog wel in 2013 en 2014. Maar de andere jaren werd ook daar de ondergrens niet gehaald.
Al die miljoenen die de overheid uitgeeft om boeren te compenseren voor uitgesteld maaien zullen de grutto’s dus niet redden. ‘En dat zijn ook nog eens subsidies om boeren te laten doen wat ze uiteindelijk al wettelijk verplicht zijn’, zegt Van der Velde. ‘De Wet Natuurbescherming heeft het goed geregeld: je mag vogels niet verstoren. Dus doen gemeenten hun snoeiwerk vóór 15 april, omdat ze anders nesten kunnen verstoren. Of moet een wegenbouwer zijn werk stilleggen als er oeverzwaluwen nestelen in een berg zand.’
Maar die regels gelden niet meer als het de agrarische sector betreft. ‘Die wordt beloond met miljoenen voor zaken waartoe ze wettelijk verplicht zijn. Het is zo’n scheve wereld!’
Tijdcapsule
Hij herinnert zich de streek rond Buitenpost toen hij nog een klein ‘eierzoekertje’ was. Honderden weidevogels zaten daar toen. Maar nu? Allemaal verdwenen. Dus toen hij in 2012 in de Skriezekrite Idzega begon was hij dolblij. Want hier, híer waren ze nog. Maar inmiddels is het hem duidelijk dat het een aflopende zaak is. ‘Dit gebied is een tijdcapsule, een plek waar alles langzamer gaat.’
Dit is een tijdcapsule, een plek waar alles langzamer gaat
De enige oplossing is een complete verandering van het systeem. Het uitbannen van de intensieve landbouw, die gericht is op veel koeien en hoge productie. ‘En dat is niet eens zo onrealistisch, gezien de stikstofproblematiek en de CO2-problematiek.’
Maar of hij dat nog gaat meemaken? Of de boeren werkelijk inzien dat ze hun eigen land kapot maken door te focussen op de korte termijn? ‘De oudere boeren, die willen nog wel’, denkt hij. ‘Die weten nog hoe het vroeger was.’ Maar verder? Veel boeren zitten vast in het systeem. Ze hebben gigantische investeringen moeten doen en worstelen met torenhoge schulden. ‘Ze moeten rondkomen met een lage melkprijs en hoge kosten.’ En dan is de agrarische sector ook nog eens verschrikkelijk conservatief en de lobby ongekend krachtig. Wie kan daar tegenop?
Baltsroep
In de verte klinkt de baltsroep van de grutto. De vogels gaan gewoon door, al zijn ze dit jaar wat laat met hun nesten door de droogte. En dus gaat Van der Velde straks gewoon weer het veld in om de nesten te zoeken.
‘Dit is eigenlijk de mooiste tijd’, mijmert hij. ‘Een tijd waarin nog niets aan de hand is. Wanneer de eieren nog moeten worden gelegd en alles nog mogelijk is. Je weet hoe het gaat lopen, maar toch. Nu kán het nog.’