Aanleiding voor het rapport was een motie van de Tweede Kamer in 2017, waarin de regering werd gevraagd te onderzoeken of zelfcensuur en beperking van diversiteit in de wetenschap een rol spelen. Toenmalig minister Jet Bussemaker volgde dat verzoek niet op, maar de KNAW is er toch op ingegaan. De Akademie noemt het ‘waarborgen van onafhankelijke en integere wetenschapsbeoefening essentieel voor het goed functioneren van de wetenschap’.
In het kader van diversiteit stelde een van de indieners van de motie, voormalig VVD-Kamerlid Pieter Duisenberg, dat de wetenschap een ‘diversiteitsprobleem’ heeft en dat ‘in het bijzonder in de sociale wetenschappen het overgrote deel van de wetenschappers te links is’. Duisenberg, tegenwoordig voorzitter van de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU), stelde bovendien signalen te krijgen dat wetenschappers zelfcensuur toepassen.
Goede balans
De KNAW komt niet tot die conclusie en stelt vast dat beginselen van behoorlijke wetenschapsbeoefening, bestaande uit ‘juridische kaders, gedragscodes en institutionele mechanismen’, samen een goede basis vormen voor een vrije wetenschap in Nederland. Wel is er volgens de Akademie ruimte nodig voor pluriformiteit van perspectieven als dat bijdraagt aan gedegen waarheidsvinding. De KNAW wil een ‘open organisatieklimaat’, waarin ‘verschillen in perspectief en onderling debat worden gewaardeerd’.
Toch wordt de academische vrijheid volgens de KNAW wel beperkt. Zo zorgt de nadruk op maatschappelijk relevant onderzoek voor invloed van de politiek en de samenleving op de onderzoeksagenda van academische instellingen. Ook zorgt het toegenomen belang van projectfinanciering voor onwenselijke beïnvloeding vanuit het bedrijfsleven als het gaat om de werkwijze, interpretatie en publicatie van onderzoeksresultaten.
Externe partijen
Volgens de Akademie wordt de onderzoeksagenda voor een steeds groter deel bepaald door externe partijen en is de afhankelijkheid van externe onderzoeksmiddelen groot. Enerzijds kan die externe sturing zorgen voor de ‘verankering van de wetenschap in de samenleving’, anderzijds kan het als gevolg hebben dat sommige onderwerpen ‘onderbelicht’ blijven.
De KNAW wil met ‘oplettendheid en gepaste zorg’ voorkomen dat deze ontwikkelingen leiden tot minder nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek. Ook pleit de Akademie voor expliciete omschrijvingen van academische vrijheid in nationale en internationale regelgeving en gedragscodes. Verder wil de KNAW dat de onafhankelijkheid van de overheid en het bedrijfsleven wordt gewaarborgd door het maken van goede afspraken voor het begin van ieder onderzoek.
Lees hier het volledige rapport van de KNAW.