Velen van ons keken geschokt naar de livebeelden op internet: de Notre-Dame in vuur en vlam. Geschokte Parijzenaren verzamelden zich langs de Seine en in de kronkelende straatjes richting het hart van de stad. Daar brandden de vlammen een onwerkelijke kleur oranje. Sommige mensen richtten hun blik ten hemel en zongen Ave Maria. Andere omstanders hielden zich stil en keken machteloos toe.
Clémence
De 24-jarige Franse RUG-student Clémence, was in een Gronings café toen ze het nieuwsbericht onder ogen kreeg. Ongelovig stamelde ze: ‘Dit kan niet waar zijn’.
Snel tikte ze de telefoonnummers van haar familieleden om te horen of iedereen veilig was. De Franse kant van haar familie is katholiek en ze waren zowel ‘geschokt als gebroken’. ‘Religieus of niet, dit is een cultureel en geschiedkundig icoon. Het is een Frans symbool en een schatkamer vol geschiedenis.’
Wij herkennen de Notre-Dame als het toneel van veel films, of als middelpunt van Victor Hugo’s roman ‘Notre-Dame de Paris’. Maar Clémence denkt dat het voor Fransen ‘veel meer is dan slechts een toeristenattractie of gebedshuis’. ‘Iedereen die in Frankrijk opgroeit, weet dat hij op een dag de Notre-Dame moeten gaan zien.’
Tot gisteren dacht Clémence dat de Notre-Dame onverwoestbaar was. Die had al zoveel geschiedenis overleefd. ‘Als heel Frankrijk tot de grond was afgebrand, dan was zij onverwoestbaar blijven staan. Maar gisteravond zagen we hoe fragiel ze was, toen zij en, en heel Frankrijk, op de knieën werden gebracht.’
Het is niet verwonderlijk dat Parijzenaren en katholieken rouwen. Toch blijkt de verwoesting van de kathedraal een verlies dat de wereld overgaat en ook in Groningen merkbaar is. RUG-studenten en -docenten die de gebeurtenissen op de voet volgen, komen steeds uit bij dezelfde vraag: is het vreemd om te rouwen om een gebouw?
Mathilde van Dijk en Andrew Irving vinden van niet. Zij geven beiden les aan de Faculteit van Godgeleerdheid en Godsdienstwetenschappen en zijn betrokken bij de erfgoedmaster die zich richt op religie en cultureel erfgoed.
Persoonlijk
Gisteravond ontving Irving een simpel appje van een collega: ‘Het spijt me om te horen van de Notre-Dame.’ Via Google zag hij al snel de beelden. ‘Het voelde alsof iemand me een stomp had gegeven.’ Van Dijk hoorde het nieuws de ochtend erna. ‘Echt, de tranen sprongen me in de ogen’, zegt ze.
Op intellectueel niveau vroeg Irving zichzelf af waarom hij zo’n intense emotionele reactie op het nieuws had. ‘Het is niet mijn gebouw. Ik ben geen Fransman.’ Maar op vele manieren, zeggen de twee collega’s, is het een verlies voor iedereen: een verlies van gedeelde geschiedenis, identiteit en herinneringen. ‘Het beïnvloedt miljoenen mensen die niet Frans of religieus zijn.’
Er zijn veel oudere, betekenisvollere gebouwen in de wereld waarvan de vernietiging niet dezelfde emotionele reactie op zou roepen, zegt Irving. De Notre-Dame heeft iets levends, iets dat onze verbeelding aanspreekt, en een gedeeld verdriet oproept.
Irving legt uit dat mensen de neiging hebben om religieuze gebouwen in totems te veranderen. Dat wil zeggen: we projecteren onze hoogste normen en waarden – die rijk, complex en inspirerend zijn – op die totems. Vervolgens beschermen we de totem koste wat het kost, zegt Irving, omdat het allerbeste in ons representeert. En dit gebeurt ook onder niet-religieuze mensen met iconische gebouwen: ‘De Notre-Dame was de Mona Lisa van de kathedralen.’
Onze Dame van Tranen
Van Dijk benadrukt dat mensen de Notre-Dame altijd al hebben gepersonaliseerd. ‘De kranten noemen haar Notre-Dame les Larmes’, zegt ze. ‘Onze dame van tranen.’ Ze zijn emotioneel met het gebouw verbonden, net als met een dierbaar persoon. En op een bepaalde manier is de religieuze betekenis zelfs doorgesijpeld in de seculaire verwondering, zegt Irving.
‘De kerk is gewijd aan Onze Lieve Vrouwe. We noemen het gebouw een vrouw. Alle associaties die de Vrouwe met zich meebrengt, als de heilige moeder, worden aan het gebouw toegedicht. De associaties met de Notre-Dame zijn zo sterk. Het is alsof je je moeder ziet sterven. En er is niets dat je kunt doen, behalve toekijken.’
De heilige week, drie belangrijke relieken gered
De Heilige Week is de week voorafgaand aan Pasen. Het is de week waarin Christus zijn eigen dood en wederopstanding voorspelde. ‘Vernietig deze tempel en ik zal hem in drie dagen wederopbouwen.’
De symboliek van de verwoeste kathedraal valt ook moderne katholieken op. Zij keken hulpeloos toe terwijl het gebouw in vlammen opging, in zekere zin net als vroege gelovigen die hulpeloos toekeken hoe Christus werd gekruisigd.
Traditioneel zou de Notre-Dame gedurende de volledige Heilige Week mis hebben gevierd. Op Goede Vrijdag zouden een aantal heilige relieken, zoals de doornenkrans van Christus, aan het publiek worden getoond. Maar alle diensten zijn deze week geschrapt.
De drie meest iconische voorwerpen wel zijn gered:
- De doornenkroon die op Jezus’ hoofd werd geplaatst voor zijn kruisiging
- Een stuk hout van het kruis waar Jezus aan gekruisigd werd
- Een spijker die tijdens de kruisiging gebruikt zou zijn
Geschiedenis en herinneringen
Dit gebouw heeft het beste van de menselijke geschiedenis meegemaakt en overleefd. Hoewel het vanzelfsprekend is dat je rouwt om het verlies van zo’n historisch monument, stellen Irving en Van Dijk, toch heeft de pijn die we voelen meer te maken met het verlies van herinneringen dan met verlies van geschiedenis.
Irving schrijft het verschil tussen herinnering en geschiedenis toe aan de Franse geschiedkundige Pierre Nora: hij schreef over plekken en objecten die de ‘collectieve herinnering’ van Frankrijk vormen.
Volgens Nora zijn herinneringen organisch – ze worden gevormd door wat voor jou belangrijk is. ‘Ze zijn een onderdeel van jou. Geschiedenis daarentegen, is het tegenovergestelde. Die gaat over bewijs dat we kunnen analyseren.’ Irving kan meegaan in Nora’s visie, dat in de moderne tijd de geschiedenis het van herinneringen heeft gewonnen.
Weggesneden
‘Het is onderdeel van onze moderne manier van zijn: we hebben geen instituten meer die onze herinneringen beschermen. We hebben geen wortels meer, we zijn afgesneden’, zegt hij. We reageren op deze thuisloosheid van de moderne wereld door troost te zoeken in plaatsen, monumenten en kunstwerken die de neerslag vormen van onze collectieve herinnering.
‘Daarom voelt de Notre-Dame zo beladen. Op een of andere manier is zij de Middeleeuwen, is zij de Westerse cultuur’, zegt hij. ‘Als dat wordt beschadigd, of zelfs verwoest, is het alsof je geheugen is geamputeerd.’
Van Dijk is het met hem eens. Zoals bij ‘miljoenen mensen over de hele wereld’, heeft ook zij een oude familiefoto waarop ze als kind vrolijk voor de Notre-Dame poseert. ‘Een klein stukje van je eigen herinneringen is in vlammen opgegaan.’