Ralf Cox onthult wat we voelen bij kunst
Het ongrijpbare als dataset
Door Christoph Schwaiger
By Christoph Schwaiger
Christoph Schwaiger
Twee grote boomstammen vullen de ruimte. Ze glinsteren in een nagebootst maanlicht terwijl mensen er voorzichtig omheen lopen.
De volgende ruimte is leeg, maar zodra de virtual reality-apparatuur is aangezet, komt hij tot leven. Bezoekers bevinden zich opeens in het binnenste van virtuele bomen en zien hoe het water er doorheen stroomt.
Mensen voelen dingen als ze deze creaties zien op de expositie Die Intelligenz der Pflanzen van de Frankfurter Kunstverein, waarin de relatie tussen mens en plant aan bod komt. Misschien dat de werken hen ontroeren, schokken of uitdagen. Ze ervaren mogelijk woede, verdriet of vinden wat ze zien schrijnend.
Maar hoe voelen ze dat precies? Hoe reageert hun lichaam?
Smartwatches
Dat willen universitair hoofddocent ontwikkelingspsychologie Ralf Cox, hoogleraar letteren Barend van Heusden en een groep promovendi en masterstudenten ook wel eens weten. En dus gaven ze bezoekers van de tentoonstelling een smartwatch die hun hartslag en bewegingen registreerde en ook de elektrische eigenschappen van de huid – waarmee de intensiteit van iemands emotionele toestand gemeten kan worden.
Aan anderen werd gevraagd om vragenlijsten in te vullen over wat ze voelden en welke sensaties ze in hun lichaam ervoeren terwijl ze naar de kunstwerken keken. ‘We willen weten wat het betekent om iets te “ervaren”’, zegt Cox.
Hij is al lange tijd geïnteresseerd in hoe mensen verbinding leggen met hun omgeving. Naar kunst kijken is ook een manier om dat te doen, zegt hij. Als iemand geniet van een schilderij of een installatie, dan richten ze zich op een specifiek deel daarvan en dat beïnvloedt hun gedachten, gedrag en emoties.
Kunst stelt ons in staat om bepaalde emoties te voelen
‘Sommige mensen stellen dat kunst een middel is dat ons in staat stelt om bepaalde emoties te voelen. Het stelt ons in staat om de wereld te begrijpen op een manier die niet mogelijk zou zijn zonder kunst’, zegt Cox. Hij vergelijkt het met een hamer waarmee je spijkers in de muur slaat. ‘Zonder die hamer lukt je dat niet.’
Het idee kwam opeens tot hem. Waarom de complete beleving van kunst niet meten? Niet alleen de verandering in hartslag die sommige onderzoekers hebben vastgesteld, of het verschil in beweging dat anderen ontdekten, maar echt alles?
‘Dat kun je alleen niet met maar één meting doen’, zegt Cox. ‘Veel eerder onderzoek bestond uit het ondervragen van mensen, waarbij ze op een schaal van 1 tot 100 konden antwoorden. Dat is ook belangrijk, maar als je meer wilt weten over engagement, heb je ook andere data nodig.’
Interactief
De Frankfurter Kunstverein leek hiervoor de beste partner, omdat het museum voor zijn tentoonstellingen vaak kiest voor thema’s uit de wetenschap of techniek. Na overleg met curator Franziska Nori besloot Cox om zich te focussen op twee specifieke installaties: de dubbelsculptuur Embalmed Twins I and II, geïnspireerd door twee eeuwenoude eiken, en de virtual reality-installatie Treehugger: Wawona.
Het doel is om de individuele ervaringen met kunst vast te leggen
‘Het doel van het museum is om tentoonstellingen te creëren waarin twee onderwerpen samenkomen. In dit geval kozen ze voor kunst en biologie en lieten ze mensen echt contact leggen met de werken. Ze konden om de boomstammen heen lopen, er naartoe lopen en ze echt aanraken. De VR-installatie was ook heel interactief en boeiend’, zegt Cox.
Bezoekers wilden maar wat graag aan de studie meedoen, bleek. ‘Sommige mensen die de installaties al hadden gezien kwamen nog een keer terug zodat ze konden deelnemen.’
En hoewel niet alles volgens plan verliep – zoals toen de horloges de data niet goed registreerden, of toen de bezoekers terug moesten komen naar het museum om hun test af te maken – zijn de onderzoekers blij met de metingen die ze tot nu toe hebben verzameld.
Bovenlijf
Zo bleek de VR-installatie bijvoorbeeld vooral gevoelens in het bovenlijf van mensen op te wekken, zegt promovenda Gemma Schino, terwijl de statische sculpturen iets deden met het hele lijf. En terwijl de installatie meer positieve en actieve emoties opriep, zoals interesse, vreugde en plezier, zorgden de sculpturen voor somberdere gevoelens, zoals verdriet en afgrijzen.
Héctor Gallegos González, een van de andere promovendi die aan het onderzoek werkt, adviseert wel terughoudendheid bij het interpreteren van de resultaten. De emoties van de deelnemers kunnen immers ook zijn beïnvloed door de inhoud van de kunstwerken en niet zozeer door het type kunstwerk.
Je zou allebei een soort map van het lichaam kunnen invullen
Het is nog te vroeg om echt conclusies te kunnen trekken, zegt Cox. Om de data te begrijpen, moeten ze die koppelen aan andere metingen die ze hebben verzameld. En ze moeten nog meer experimenten uitvoeren. ‘Wat we bij de Frankfurter Kunstverein hebben gedaan was maar een eerste proef. Maar dit kan leiden tot meer onderzoeken, meer metingen en meer musea die meedoen. Het doel is om een framework en een database te creëren waarin de individuele ervaringen van mensen met kunst worden vastgelegd.’
Ervaringen vergelijken
Musea zouden dit soort gegevens kunnen gebruiken om te onderzoeken of ze erin slagen om de emoties op te roepen waar ze naar streefden. Als je bijvoorbeeld een expositie hebt die op een sombere, treurige manier is ingericht en mensen worden er blij van, dan klopt er iets niet.
Maar er zijn ook andere toepassingen te bedenken. Als je je gevoelens in kaart kunt laten brengen, kun je wellicht makkelijker praten over wat je voelt en waar je dat voelde.
Op die manier, oppert masterstudent Lisa-Maria van Klaveren, kunnen kunstminners hun ervaringen vergelijken met die van een vriend. ‘Je zou allebei een soort map van het lichaam kunnen invullen voor een bepaald kunstwerk en dat gebruiken als aanleiding om over het werk te praten. Dan kun je wat dieper gaan dan “ik vind dit een leuk kunstwerk” of “dit is mooi”. Het wordt er minder abstract door.’