Het succes van zijn multimediaproject De kunst van het opvoeden bewijst het. Opvoeden is hot. Maar de obsessie met het grootbrengen van de kids is niet iets van de moderne tijd. Schilderijen uit de Gouden Eeuw zijn het bewijs, zegt historisch pedagoog Jeroen Dekker.

Een kind is geen volwassene

Het idee bestaat al sinds de jaren zestig: het ‘kind’ is een uitvinding is van de moderne tijd. Onze voorouders beschouwden hun kroost als klein uitgevallen volwassenen. Het bewijs? De schilderijen waarop kleuters als opgedofte heertjes worden afgebeeld.

Maar die interpretatie klopt niet, zegt Dekker. ‘Neem deze tekening van Rembrandt. Je ziet hier twee gevoelens tegelijk. Aan de ene kant is er dat kind, dat bang is voor een hond. De moeder wil het beschermen. Maar je ziet ook dat ze haar kind de ruimte geeft iets te leren begrijpen van de wereld. ‘Ze heeft duidelijk oog heeft voor de eigen aard ervan.’

En die opgedofte kinderen dan, in hun zwierige mantels en een sabel op de heup? ‘Normaal liepen ze helemaal niet in die kleren’, zegt Dekker. ‘Zo’n afbeelding zegt meer over de bestemming: het kind treedt in de voetsporen van vader of moeder.’

Ofwel een schilderij is geen foto. ‘Je kunt het hoogstens vergelijken met de vroeg fotografie. Toen ging iedereen ook op zijn paasbest op de foto.’

Lief dood kindje

Het is een vreemde paradox. Nederland was een wereldrijk in de Gouden Eeuw. Schatrijk en oppermachtig. En ondertussen werd de helft van de kinderen niet volwassen. Dat maakte het voor ouders moeilijk om van ze te houden, denken veel historici. ‘Ze hebben betoogd dat de liefde pas later kwam. Als het kind de kritieke tijd had overleefd’, zegt Dekker.

Maar de dood van een kind was ook toen niet vanzelfsprekend. ‘Dat zie je aan de vele schilderijen waarop dode kinderen worden afgebeeld’, zegt Dekker, zoals De Dordtse Vierling.

Deze vierling werd geboren op 21 juni 1621. Een meisje, Elisabeth, stierf anderhalf uur na de geboorte. Ze ligt in haar doodshemdje. Op haar hoofdje heeft ze een kransje van rozemarijn – een geurend kruid dat volgens het volksgeloof beschermde tegen de duivel. De andere kinderen zijn ingebakerd.

Met zo’n schilderij lieten de ouders – tevens opdrachtgevers – zien dat het dode kindje deel uitmaakte van het gezin. ‘Ze stopten het niet weg. Ze wílden het zien’, benadrukt Dekker.

Op het familieportret van Jan Gerritszoon Pan uit Enkhuizen (rond 1650) laat hij zich afbeelden met vrouw en elf kinderen. ‘Als je dan bedenkt dat negen daarvan overleden waren… Het was een slagveld gewoon.’

Maar ook deze rijke reder wilde de herinnering levend houden, zoals ouders tegenwoordig vaak een altaartje inrichten voor een kind dat ze hebben verloren. ‘Het went nooit’, wil Dekker maar zeggen. ‘Dat was toen niet anders dan nu.’

Opvoedstress

Doe ik het wel goed? Als ík faal, zadel ik mijn kind op met een trauma. Ouders zijn zich scherp bewust van het feit dat hun handelen invloed heeft hun kinderen. Maar ook dat is niet nieuw, zegt Dekker.

De opvoedboeken van Jacob Cats waren bestsellers in de zeventiende eeuw en lange tijd daarna. Hiëronymus van Alphen (‘Jantje zag een pruimen hangen’) verkocht geweldig eind achttiende en negentiende eeuw. En ook peperden schilderijen ouders in dat goede opvoeding essentieel was.

Het vrolijk huisgezin (1668) van Jan Steen toont op het oog een vrolijke bende. Er wordt muziek gemaakt, gedronken, gerookt. En iedereen heeft pret. ‘Maar als je goed kijkt, dan zie je dat de ouders totaal niet op de kinderen letten’, zegt Dekker.

Inderdaad. Rechts zit een kind te roken. Op de voorgrond slurpt er eentje uit een kan met wijn. Weer een ander bespeelt de fluit. Dat lijkt onschuldig, maar als je weet dat die fluit een seksuele bijbetekenis had, wordt het anders. En dan is er dat papier rechtsboven: Soo de oude songen, soo pypen de jonge staat erop.

‘Een bekend spreekwoord. Het betekent dat ouders een voorbeeldfunctie hebben. Dat zulke grote, dure schilderijen gemaakt werden, laat zien dat mensen hieraan herinnerd wilden worden’, zegt Dekker.

Dat zie je ook aan de hondjes die vaak worden afgebeeld. Ze herinneren aan de Spartaanse koning Lycurgus. De koning liet één pup streng opvoeden en de ander doen waar hij zin in had. De eerst werd een prachtige jachthond, de andere een ondeugende veelvraat. ‘Ook dat is een les. En deze beeldtaal werd in de zeventiende eeuw heel goed begrepen’, zegt Dekker.

 

En wat wil je nu bereiken?

Goed. Aangenomen dat opvoeden belangrijk is. Nu we weten dat ouders zich daar al honderden jaren scherp van bewust zijn…. Wat wilden ouders met die opvoeding bereiken?

‘In de zeventiende eeuw was het leven nog gericht op uiteindelijke zaligheid’, vertelt Dekker. ‘Je moest je kind opvoeden tot deugdzaamheid en dat moest je doen in de juiste godsdienst. Dat leren de Sinne- en Minnebeelden van Cats.’

Een kind mag fouten maken, een volwassene moet deugdzaam leven en als je dan sterft ben je klaar om de hemel te betreden. En soms – als een kind sterft – hoop je dat ze rechtstreeks naar de hemel gaan. Dat zie je terug in schilderijen als Portret van vier kinderen als mythologische figuren (1671) van Nicolaas Maes.

Het lijkt alsof hier vier kinderen mooi uitgedost zitten te spelen. Maar dan zie je dat het achterste jongetje op een adelaar zit. ‘Een duidelijke verwijzing naar Ganymedes’, zegt Dekker. Een klassiek motief – de Griekse oppergod Zeus werd verliefd op de jongeling Ganymedes en ontvoerde hem in de gestalte van een adelaar naar de Olympus -, maar in de Gouden eeuw was het een christelijk symbool: een metafoor voor de ziel die opstijgt naar de hemel.

In de achtiende eeuw veranderden de opvoeddoelen, zegt Dekker. De hemel bleef nog van belang, maar de opvoeding tot goed burgerschap werd steeds belangrijker. ‘En na 1900 zie je dat het belang van het kind centraal komt te staan.’ Dat resulteert vanaf de twintigste eeuw in de focus op geluk. ‘Een kind moet nu gezond, goed opgeleid én gelukkig zijn. De lat komt steeds hoger te liggen.’

Meer weten? Het boek De kunst van het opvoeden van Jeroen Dekker en Jack Fila staat vol met meer schilderijen en talloze weetjes. We verloten een exemplaar via Facebook.

Vis je achter het net? Dan kun je het onder andere krijgen via uitgeverij Walburg Pers.