In memoriam Hylke Tromp: Scherp van de tong en scherp van de pen
In memoriam Hylke Tromp (1935-2021)
Scherp van de tong en scherp van de pen
Bij Hylke Tromp (1935-2021) moet je al gauw aan slagvelden denken. Hij trok er langs, achter op de motorfiets van journalist Anne Boermans die er radioprogramma’s over maakte – nog steeds een mooie podcast waard. Hij beschreef hun historie, analyseerde hun actualiteit.
De VPRO verfilmde het in de documentaireserie Oorlog (1994). Hoe de Europese oorlogsmachinerie steeds groteskere vormen had aangenomen. Hoe slagvelden van een marginaal maatschappelijk verschijnsel uitgroeiden tot wereldoorlogen. Hoe de gemilitariseerde machtspolitiek zijn eigen graf groef en graaft.
Die interesse was een logisch gevolg van zijn studieobject, de polemologie, en het Groningse Polemologisch Instituut, waar hij van 1979 tot 1993 directeur was. Weinigen onder de vijftig zullen nog weten waar dat over ging. ‘Polemologie gesneuveld’, kopte NRC Handelsblad op 18 februari 1993 bij de opheffing van het instituut.
Polemologie, aldus haar Nederlandse grondlegger, B.V.A. Röling (1906-1985), bestudeert de oorzaken van oorlog en de voorwaarden voor vrede. Volkenrechtsgeleerde Röling had wetenschappers uit diverse disciplines bijeengebracht om hun intellectuele krachten te bundelen.
De Tweede Wereldoorlog, de Koude Oorlog, de nucleaire wapenwedloop, de dekolonisatie-oorlogen, de mensenrechtenschendingen en de ongelijke verdeling in de wereld tekenden de bittere noodzaak grip te krijgen op het leed dat de mensheid zichzelf willens en wetens aandoet.
Maar ook de tribunalen van Neurenberg en Tokyo, de oprichting van de Verenigde Naties, de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, en verdere internationalisering van samenwerking verdienden wetenschappelijke ondersteuning. Verandering is mogelijk.
Tromp hield van de waan van de dag en reflecteerde daar met veel genoegen op
Tromp ging in 1964 bij het Polemologisch Instituut werken – rechtstreeks vanuit zijn militaire dienst. Een pacifist was hij geenszins. Begin jaren negentig, in een praatprogramma op tv, pleitte hij voor grootschalig militair ingrijpen in voormalig Joegoslavië om lokale escalaties te voorkomen. De algemene discussie ging toen nog nauwelijks verder dan de vraag of de net opgerichte EU nog wat meer waarnemers zou moeten sturen.
Strijd was Tromp zelf ook niet vreemd. Hij ging confrontaties – met bestuurders, collega’s, politici, media – niet uit de weg. Volgens zijn criticasters zocht hij ze juist op. Scherp van tong, scherp van pen, uitgesproken meningen, altijd kritisch. Zijn vele columns, radio- en televisieoptredens getuigen hiervan. Tromp hield van de waan van de dag en reflecteerde daar met veel genoegen op. Het maakte hem bepaald niet alom geliefd.
In 1976 promoveerde Tromp op een sociologisch onderzoek naar Politieke Opvattingen en Politiek Gedrag in Crisissituaties. Wetenschappelijk groeide hij vooral uit tot een organisator en verbindingsman van onderzoek: In de jaren tachtig, grote internationale conferenties te Groningen over de gevolgen van nucleaire en niet-nucleaire oorlogen in Europa.
Vanaf 1980 tot ver in de jaren negentig, een serie Summer Schools in Dubrovnik over politiek geweld. Tijdelijk, toen het politiek geweld Dubrovnik zelf bereikte, werd naar Valletta uitgeweken. In 1996 werd Tromp directeur van het Inter-University Centre te Dubrovnik, dat toen niet meer in Joegoslavië, maar in Kroatië lag.
‘De zomerscholen waren een ontmoetingsplaats voor een bont internationaal gezelschap enthousiaste studenten en beoefenaren van de wetenschap uit Oost en West, al in tijden dat dergelijke uitwisselingen nog niet vanzelfsprekend waren’, aldus de Inleiding in het Liber Amicorum voor Tromp, Aan het slagveld ontsnapt: Over oorlogen die niet plaatsvonden (Walburgpers, 2000).
Hij ging confrontaties – met bestuurders, collega’s, politici, media – niet uit de weg
In lijn daarmee was zijn voorzitterschap van Pugwash Nederland (1980-1995) veelbetekenend. Pugwash Nederland is de nationale tak van een beweging van wetenschappers uit Oost en West, die zich al vanaf 1957 inzette voor vreedzame beëindiging van de Koude Oorlog.
Het bracht hem en een kleine duizend andere academici in 1988 naar Moskou, waar Michael Gorbatsjov steun zocht voor zijn hervormingsplannen. Tromp maakte er kennis met de net uit ballingschap vrijgelaten dissident Andrej Sacharov (1921-1989), die hij bij de Rijksuniversiteit Groningen voordroeg voor een eredoctoraat.
Binnen dezelfde beweging groeide al in die jaren het besef dat milieuveiligheid een even groot thema was geworden als de nucleaire dreiging. Na de tragische opheffing van het Polemologisch Instituut kreeg Tromp een nieuwe leeropdracht: hoogleraar Internationale Veiligheid in het bijzonder Milieuveiligheid.
In deze context benadrukte hij dat milieuconflicten zich zouden openbaren als maatschappelijke strijd tussen polariserende groepen: extremisme, nationalisme en onverdraagzaamheid gedijen goed op problemen die uitgerekend niet in eigen kring zijn op te lossen.
Door ziekte heeft Tromp sinds 2002 niet meer in het openbaar opgetreden; 14 februari jongstleden overleed hij. Een visionair? Soms wel, soms niet. Tromp was vooral een dwarse denker. Die zien vaak meer dan mensen die niet buiten de lijntjes durven te kleuren.
Jaap de Wilde is hoogleraar internationale betrekkingen en veiligheidsstudies en promoveerde in 1991 bij Hylke Tromp en James Rosenau