Terwijl op de avond voor Goede Vrijdag in Amersfoort 200 duizend omstanders, het risico van een bomaanslag trotserend, er getuige van zijn hoe het lijdensverhaal – vrij vertolkt naar het evangelie van types als Marcus Borsato, Johannes Smit en de 3JSussen – vakkundig om zeep wordt geholpen, zonder dat ze ook maar een hand uitsteken om het te voorkomen, zit ik samen met zo’n 120 anderen in de Groningse Geertsemazaal te kijken naar de Nederlandse pre-première van Experimenter, een film over leven en onderzoek van sociaalpsycholoog Stanley Milgram.

Milgrams gehoorzaamheidsonderzoek is een van de meest beroemde en controversiële onderzoeken uit de geschiedenis van de psychologie en tot op de dag van vandaag heeft het niets aan actualiteit verloren.

Voor wie het niet meer weet. Milgram liet proefpersonen naar zijn lab komen, zogenaamd om mee te doen aan een onderzoek naar geheugen en leren, maar heimelijk om te kijken hoever mensen zouden gaan onder druk van een autoriteit. Daartoe koppelde hij een proefpersoon aan een tweede proefpersoon (maar feitelijk medewerker van het onderzoek), die elektrische schokken kreeg toegediend iedere keer als hij een verkeerd antwoord gaf op een geheugentaak. De schokken werden opgevoerd tot 450 volt.

Milgram, geboren uit een joodse familie, kwam tot deze onderzoeksopzet omdat hij wilde weten waarom in de Holocaust zoveel gewone Duitsers tot gruwelijke daden tegen hun medemensen in staat waren geweest. De verwachting was trouwens dat Amerikanen, individualistisch en onafhankelijk als ze zijn, veel minder gevoelig zouden zijn voor autoriteit dan Duitsers, maar dat viel lelijk tegen. Maar liefst 65 procent van de deelnemers ging door tot de fatale schokken.

Het opmerkelijke is dat veel proefpersonen het daar wel degelijk moeilijk mee hadden. Toch voelden de meesten zich verplicht hun opdracht te voltooien, ook nadat de tweede proefpersoon met pijnkreten had laten merken dat het voltage niet meer te verdragen was. (Het meest verontrustend was het als de nepproefpersoon helemaal niet meer reageerde. Was hij dood?)

De elektrische schokken waren natuurlijk niet echt, maar de uitkomst daarom niet minder schokkend, ook voor de proefpersonen: die waren niet alleen bedrogen, maar ook ontmaskerd als mensen die tot wreedheid in staat waren.

Er is in de loop der jaren heel wat kritiek geweest op Milgrams onderzoek, met name op het bedrieglijke, manipulatieve karakter ervan. Mag je mensen zo op het verkeerde been zetten en hoe realiteitsgetrouw was zijn onderzoeksopzet eigenlijk?

De Groningse sociaalpsycholoog Tom Postmes wees er in zijn inleiding op de film op dat het onderzoek opgezet is als een gedetailleerd uitgeschreven toneelscript en dat wij als publiek van de film weer naar een scriptversie daarvan zitten te kijken, waarmee een soort Droste-effect ontstaat van naar elkaar verwijzende scripts.

De vraag is echter of dat iets af doet aan het realiteitsgehalte van het onderzoek. Misschien is het wel wat we in essentie zijn: spelers in een toneelstuk. ‘All the world’s a stage, and all the men and women merely players’, schreef Shakespeare in As you like it, ‘and one man in his time plays many parts’. Je mag van geluk spreken wanneer je niet te vaak in het verkeerde toneelstuk belandt.

Wat zou jij hebben gedaan, is een vraag die onlosmakelijk verbonden is aan de Tweede Wereldoorlog. Hoever zou jij zijn gegaan met het toedienen van elektrische schokken, is daarvan een afgeleide versie. Die vragen kun je pas met zekerheid beantwoorden als je ooit in het script van de oorlog of het onderzoek terecht bent gekomen.

Als ik ’s avonds thuis kom, zie ik op de treurbuis nog net hoe Jezus (een wederopstanding van André Hazes) wordt uitgezwaaid.

Aan dat toneelstuk ben ik godzijdank ontkomen.