Op het gezicht van ganzenonderzoeker Sjoerd van Hasselt verschijnt een glimlach als hij de dierproeffaciliteit van de Linnaeusborg binnenloopt, langs de kooien en volières. Hij hoort het luide gefluit en gekwetter uit het verblijf van de spreeuwen en dus is hij bijna bij zijn doel: de veel zwijgzamere ganzen.
Dertien brandganzen zitten er, verdeeld over twee grote volières. Het is geen luxe onderkomen. Er is voedsel en water, en aan een kant van de volière komt er frisse lucht en licht binnen. Maar wat vooral opvalt: elke gans heeft een klein apparaatje op zijn kop.
Legoblokje
Het ziet er een beetje potsierlijk uit, alsof er grijze legoblokjes op hun kop zijn gelijmd, maar verder lijkt het niet alsof de dieren er last van hebben. ‘Nee hoor’, beaamt Van Hasselt. ‘De ganzen zijn groot genoeg om dit apparaatje bij zich te dragen zonder dat ze er last van hebben.’
Toch moesten de ganzen wel een kleine operatie ondergaan om de logger te plaatsen. Daarvoor zijn vijf kleine gaatjes in hun schedels geboord, waar elektroden doorheen lopen. Die meten vervolgens de hersenactiviteit. ‘Maar na de operatie herstellen ze goed’, legt Van Hasselt uit. ‘En dan gedragen ze zich precies hetzelfde als daarvoor.’ En dat, weet hij, is het bewijs dat het apparaatje hen niet hindert.
Er is een groot gat in de kennis over slaap
Gelukkig maar, want de kastjes geven Van Hasselt informatie over wanneer de vogels wakker zijn en wanneer ze slapen. En dat is nodig ook. ‘Over slaap bij vogels is maar heel weinig bekend’, vertelt Van Hasselt.
REM-slaap
‘Van zoogdieren weten we dat ze veel REM-slaap én veel non-REM-slaap nodig hebben’, zegt Van Hasselt. REM staat dan voor rapid eye movement, naar het snelle bewegen van de ogen in die slaapstand. Maar bij vogels is die behoefte nogal wisselend, zegt hij. ‘Die hebben een veel grotere variatie aan REM-slaap nodig, van bijna geen tot net zo veel als zoogdieren.’
Maar hoe dat komt? En wat dat betekent? ‘Dat wat we weten over slaap, kan voor elke diersoort wel anders zijn’, vertelt Van Hasselt. ‘Er is een groot gat in de kennis over slaap.’
De eerste verrassende vondst heeft de postdoc al gedaan. Bij het analyseren van de data ontdekte hij dat ganzen korter slapen tijdens bewolkte nachten. En dat is gek.
Volle maan
‘Eerder hadden we al ontdekt dat ganzen korter slapen bij volle maan’, vertelt Van Hasselt. ‘Tijdens deze nachten is het namelijk lichter dan bij bijvoorbeeld nieuwe maan.’ Dat extra licht zorgt ervoor dat ze hun vijanden beter kunnen zien en ze gebruiken dat voordeel om extra te eten.
Van Hasselt had dan ook verwacht dat de ganzen méér zouden slapen tijdens bewolkte nachten. Want, dacht hij, ook dan is het donkerder. ‘Alleen bleek dat helemaal niet het geval. Het wolkendek weerkaatst namelijk het kunstlicht van bijvoorbeeld lantaarnpalen of de letters van de Linnaeusborg, waardoor het ’s nachts net zo licht is als tijdens volle maan’, legt hij uit.
We weten niet wat bij vogels op de lange termijn de negatieve effecten zijn
Is dat erg? Van Hasselt weet het eigenlijk niet. Het licht zorgt ervoor dat de ganzen meer kunnen eten en meer eten betekent meer energie. Op korte termijn lijkt het daarom geen kwaad te kunnen.
Onnatuurlijk
Maar op de lange termijn zou dat wel eens anders kunnen zijn, vreest Van Hasselt. Hij weet namelijk al dat als mensen langere tijd minder slapen, dit nadelige effecten heeft. Zowel lichamelijk als geestelijk. ‘Lichtvervuiling is iets onnatuurlijks. Het is altijd het beste om zo min mogelijk lichtvervuiling te hebben.’
‘Maar over vogels is veel minder bekend. We weten gewoonweg nog niet wat de negatieve effecten van kunstlicht op de gezondheid van vogels zijn op de lange termijn.’
Van Hasselt is inmiddels overgestapt naar een volgend onderwerp, al blijft hij bij de slaap van ganzen. Hij wil nu meer weten over de invloed van de maan op het slaappatroon van zijn ganzen.
Aardmagnetisch veld
Ganzen kunnen namelijk waarschijnlijk ook het aardmagnetisch veld waarnemen, dat ze gebruiken om te navigeren tijdens hun migratie in het voorjaar en de herfst. Maar dat aardmagnetisch veld kan verstoord raken door de maan en ganzen kunnen daar mogelijk hun slaapgedrag op aanpassen.
Ik moest helemaal op de volières klimmen. Best lastig soms
‘In onze huidige maatschappij is er behoorlijk wat lichtvervuiling. Ik wil weten of de ganzen alleen de maan, of andere lichtbronnen, moeten zíen om zich anders te gaan gedragen’, zegt Van Hasselt. ‘Of is het zo dat er meer speelt en ze ook veranderingen in het aardmagnetisch moeten waarnemen voor ze hun gedrag veranderen?’
Om die vraag te kunnen beantwoorden dekte hij de kooien van de ganzen tijdens volle en nieuwe maan af met grote stukken plastic. Zwart om het donker te maken en de maan te verbergen, doorzichtig om juist licht door te laten. ‘Ik moest helemaal op de volières klimmen’, lacht hij. ‘Best lastig soms.’
Zomer
Op dit moment is Van Hasselt druk bezig de resultaten van dit experiment te verwerken. Maar hij heeft al wel een aardig idee van de uitkomsten. Want hoewel de ganzen in de winter vooral ’s nachts minder slapen tijdens volle maan, slapen de ganzen in de zomer overdag juist minder. Dus dat ze minder slapen tijdens volle maan, kan dan niet alleen door het maanlicht komen.
En omdat ganzen ook het aardmagnetisch veld kunnen waarnemen, denkt Van Hasselt dat dit ook een belangrijke rol kan spelen in het slaapgedrag van de ganzen. Het is alleen nog even afwachten of de resultaten dit idee ook bevestigen.