Polarisatie
De knipoog is weg
‘Het is van alle tijden dat er op de politieke flanken hard wordt gevochten’, zegt Sjoerd Beugelsdijk. ‘In de jaren zeventig knalde het ook tussen politici als Joop den Uyl en Dries van Agt.’
‘Wat nieuw is’, zegt de hoogleraar internationale bedrijfskunde, die het boek De Verdeelde Nederlanden schreef over polarisatie, ‘is het creëren van vijandbeelden. Het “delegitimeren” van de tegenstander.’ En dat is gevaarlijk, zegt Beugelsdijk.
Geen recht
‘Vroeger vond de politieke discussie ook al op de flanken plaats, maar dat gebeurde met een knipoog. Die knipoog is nu weg. Het is steeds gebruikelijker om je tegenstander niet alleen te zien als iemand met een andere mening, maar ook als iemand met een mening die er niet mag zijn.’
Sociale media spelen een desastreuze rol doordat ze groepen wel emanciperen, maar ook tegen elkaar opzetten
‘Het riskante daarvan is dat we basale democratische lessen vergeten. Steeds meer denken we dat als een meerderheid iets heeft besloten, dat de minderheid dan geen recht meer heeft op een standpunt. Maar dat is geen democratie. Democratie houdt in dat de meerderheid rekening houdt met de minderheid.
Sociale media spelen daarin een desastreuze rol, doordat ze groepen wel emanciperen, maar ook tegen elkaar opzetten.’
Wanneer is de polarisatie in Nederland van aard veranderd?
‘Als ik historici spreek, vraag ik vaak: wat gebeurde er in 2001? Ze zeggen dan al snel: “9/11”. Correct, maar er gebeurde dat jaar ook een aantal andere dingen: in december 2001 werd China lid van de Wereldhandelsorganisatie, wat de wereldeconomie op zijn kop heeft gezet.
Ook waren er dat jaar grote demonstraties in Genua tegen de G8, waarbij doden zijn gevallen. Het was een bonte coalitie van demonstranten, waaronder radicalen, maar ook mensen die zich gewoon zorgen maakten over de houdbaarheid van het geglobaliseerde economische systeem.’
Doorgeslagen
‘Er waren anti-kapitalisten en milieubewegingen aanwezig, maar ook vakbonden die zich zorgen maakten over de verdeling van de banen als de globalisering doorzette. Veel van die zorgen zijn uitgekomen.
Tot slot werd in Nederland in in 2001 het burgerlijk huwelijk voor gelijk geslacht opengesteld. Dat was een hoogtepunt van emancipatie. Maar ook een hoogtepunt van individualisering: dat je je eigen “ik” mag zijn.
Dat is prachtig. Toch vinden veel mensen sindsdien dat de individualisering is doorgeslagen. De focus op “ik bepaal alles zelf” is aantoonbaar verder doorgeslagen dan in onze buurlanden. Toen ook de sociale media er nog bij kwamen kreeg je een perfecte storm.
Polarisatie is dus van alle tijden, maar onze samenleving is wel veranderd.’
Staat de polarisatie rond de coronamaatregelen hier los van? Of moeten we die in het verlengde zien van die eerdere ontwikkelingen?
‘Volgens mij is het allebei. De pandemie staat op zichzelf, omdat we nog niet eerder zo’n heldere discussie hebben gehad over vaccineren of niet vaccineren, over het feit dat de samenleving als geheel nadeel heeft van een groep die zich niet vaccineert. Dan kom je terug op die verhouding tussen meerderheid en minderheid.’
Mensen die het al wat zwaarder hadden, hebben het meeste last van de pandemie
‘Die discussie is nu bijzonder scherp, en dat maakt het ook zo moeilijk. De minderheid waarvoor we het normaal gesproken opnemen, zorgt nu dat de meerderheid in de problemen komt.’
Opvang
‘Wat wel in het verlengde ligt, is dat mensen die het al wat zwaarder hadden, het meeste last hebben van de pandemie. Daardoor neemt de afstand toe tussen de lagere en hogere sociale klassen.
Als kinderen door corona thuis blijven, moeten ouders dat opvangen. De ouders die het beste in staat zijn school te compenseren, zijn over het algemeen hoger opgeleide ouders.
Lager opgeleide ouders hebben misschien geen tablet, spreken soms niet goed Nederlands, hebben soms een migratie-achtergond. Bij hen concentreert zich daardoor de aansluitingsproblematiek. De negatieve gevolgen daarvan zie je nu nog niet, maar later wel.’
Geen rek
‘Een andere spanning is dat de overheid de afgelopen decennia anders is gaan functioneren. Dat hebben we met zijn allen zo gewild. De overheid is gericht op efficiëntie, wordt gerund als een bedrijf, met de burgers als haar klanten. Dat idee is in de jaren negentig opgekomen, met als gevolg dat het publieke domein wel heel erg uitgehold is.
Dat wreekt zich bij zo’n crisis als corona, omdat je dan moet leunen op het publieke domein: de zorg, het onderwijs, de politie. Daar zit geen rek meer in, omdat we de buffers eruit hebben gesloopt. Die ontwikkelingen in de jaren negentig krijg je nu terug in je gezicht.’
Nu ineens komt de overheid weer terug: Joehoe, daar ben ik weer! Dat ligt heel moeilijk in Nederland
‘Hetzelfde geldt voor de individualisering die in Nederland zo sterk is geworden. Nu ineens komt de overheid weer terug: “Joehoe, daar ben ik weer! Nu ga ik weer bepalen wat jij moet doen.” Dat ligt heel moeilijk in Nederland.’
Nederlanders maken zich veel zorgen over de polarisatie. Deel jij die, of kun je als onderzoeker die zorgen relativeren?
‘Dat is dubbel. Het is natuurlijk niet zo dat de ene helft van Nederland tegenover de andere staat. Je hebt meerdere scheidslijnen. Wat ik hoop, is dat we met zijn allen zo schrikken van de polarisatie dat we allemaal een stapje terug doen, terug in ons hok gaan, en zoeken naar oplossingen voor de onderliggende problemen.
Ik ben pessimistisch in de zin dat deze polarisatie geen toeval is. De problemen gaan dieper dan de meeste mensen denken.
Waar ik echt positief over ben, is dat iedereen dit ziet; de politieke partijen, het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), werkgeversorganisatie VNO/NCW, de vakbonden; iedereen ziet dat de scherpe kantjes eraf moeten.
De politiek is nu aan zet, maar met achttien partijen is het wel erg moeilijk om meerderheden te vinden.’
Laten de bevolkingsonderzoeken van het SCP niet zien dat de polarisatie in Nederland minder groot is dan die lijkt?
‘Er is nog steeds een grote gemene deler. Maar mensen hebben het gevoel dat ze in maatschappelijke discussies moeten kiezen. Neem het zwartepietendebat: de meeste mensen hebben geen extreme opvattingen, maar de discussie is gekaapt door de flanken. Daardoor kregen mensen het gevoel; óf je bent voor, óf je bent tegen. Dat noem ik ‘0-1-discussies’.
Het is geen gevoelskwestie dat de vermogensongelijkheid enorm groot is
‘Hetzelfde geldt voor vaccineren: of je bent voor of je bent tegen. Je kunt je niet half laten vaccineren. Als je dan vraagt: is de polarisatie vooral een gevoelskwestie? Het is geen gevoelskwestie dat de vermogensongelijkheid enorm groot is. Dat zijn de feiten.
Het is ook een feit dat mensen met een modaal inkomen geen huis meer kunnen kopen. Dat is geen gevoel. Ook zoiets zorgt voor polarisatie langs opleidings- en inkomensniveau.
Een deel van het verhaal is inderdaad de manier waarop maatschappelijke discussies gevoerd worden. Maar doe je de polarisatie daarmee af, dan denk ik dat je zwaar onderschat wat voor structurele problemen eronder schuil gaan. Het risico bestaat dat je zegt: als we anders over de problemen praten, is de polarisatie opgelost. Maar dat is naïef.’
‘De Verdeelde Nederlanden’, uitgeverij Balans. 21,99 euro. ISBN 9789463821629