Universiteit
Deeltjesversneller AGOR op Zernike Foto Felipe Silva

Partrec richting de zwarte cijfers

Van survival naar succes

Deeltjesversneller AGOR op Zernike Foto Felipe Silva
Een jaar lang lag de deeltjesversneller van het UMCG stil vanwege een noodzakelijke maar dure opknapbeurt. Nu draait hij weer op volle toeren en kan het financiële tekort eindelijk worden weggewerkt. Mits de geïnteresseerde partijen hun handtekening zetten.
3 februari om 11:33 uur.
Laatst gewijzigd op 5 februari 2025
om 15:55 uur.
februari 3 at 11:33 AM.
Last modified on februari 5, 2025
at 15:55 PM.
Avatar foto

Door Rob van der Wal

3 februari om 11:33 uur.
Laatst gewijzigd op 5 februari 2025
om 15:55 uur.
Avatar foto

By Rob van der Wal

februari 3 at 11:33 AM.
Last modified on februari 5, 2025
at 15:55 PM.
Avatar foto

Rob van der Wal

Rob begon als student-redacteur bij UKrant en is sinds mei 2023 terug als vaste medewerker. Hij schrijft nieuwsberichten, achtergrondartikelen – met een voorkeur voor wetenschap – en houdt zich bezig met internationaliseringszaken. Daarnaast werkt Rob als freelance wetenschapsjournalist. In zijn vrije tijd is hij drummer, radiomaker en moestuinier. Meer »
Rob started as a student editor at UKrant and has been back as a regular contributor since May 2023. He writes news stories, background articles – with a preference for science – and covers internationalisation issues. Rob also works as a freelance science journalist. In his spare time, he is a drummer, radio producer and vegetable gardener. More »

Dit jaar had het zover moeten zijn. Dan had AGOR, de deeltjesversneller van het UMCG-instituut Partrec, financieel quitte moeten draaien. ‘Er is geen reden om te denken dat dat niet gaat lukken’, zei directeur bedrijfsvoering Henk Heidekamp in januari 2023 nog optimistisch.

Het apparaat – ook bekend onder de naam cyclotron – is uniek: het kan zowel zware als lichte deeltjes in bundels afvuren, en zowel protonen als onder meer helium, koolstof en zware ionen. Uit de hele wereld komen mensen naar Groningen om bijvoorbeeld weefsel te laten bestralen of na te gaan hoe goed raketonderdelen bestand zijn tegen ruimtestraling.

Storingen

Maar die planning liep wat anders. De deeltjesversneller kampte vanaf eind 2021 – het moment waarop hij na corona weer opstartte – voortdurend met problemen. Tien jaar onvoldoende onderhoud zorgde voor veel storingen. De versneller draaide een maand en lag vervolgens weer een maand stil. ‘We liepen van incident naar incident. Het was echt survivallen’, zegt Heidekamp.

We liepen van incident naar incident

Zo kon het niet doorgaan. ‘Op een gegeven moment besluit je dat het anders moet.’ En dus werd het een radicale oplossing: AGOR ging voor langere tijd uit, van zomer 2023 tot zomer 2024. 

Het grootste probleem was het systeem dat de deeltjesversneller koelt met behulp van helium. ‘Daar zaten lekkages in die we maar niet opgespoord kregen’, zegt Heidekamp. ‘Uiteindelijk lukte dat met expertise van buiten wel.’ 

Geld toegelegd

De problemen hadden ook hun financiële weerslag. De kosten van al het onderhoud liepen op tot boven de 1,25 miljoen euro die het UMCG bij de overname van de RUG had meegekregen. Tegelijk rezen de energiekosten de pan uit: van zo’n 300.000 euro per jaar naar het vijfvoudige in 2022, het hoogtepunt van de energiecrisis. ‘Dat slaat de hele begroting uit het lood’, zegt Heidekamp. 

En dus moest het UMCG er geld op toeleggen. Dat bedrag gaat richting een miljoen, ook omdat onder de RUG het in bedrijf houden van de deeltjesversneller an sich al verlieslatend was. Alleen al de extra onderhoudskosten ‘lopen sowieso in de tonnen’, stelt Heidekamp. En dus werden de reserves nog verder overschreden en ging het uiteindelijke doel, de deeltjesversneller in 2025 budgetneutraal te laten draaien, in rook op.

Maar er is niet alleen maar slecht nieuws. De grootschalige reparatie heeft zijn personeel ook erg bij elkaar gebracht, zag Heidekamp. ‘Mensen krijgen een enorme drive als je in de shit zit.’

Marktpotentieel

Hij heeft in die lastige periode nooit overwogen de versneller dan maar op te heffen of terug te geven aan de RUG. ‘De overname is echt op inhoud van het onderzoek gegaan, en niet op financiële cijfers.’ Bovendien is het apparaat een te belangrijke speler in de industrie om zomaar op de schroothoop te zetten. Slechts twee deeltjesversnellers in Europa kunnen wat deze cyclotron kan.

Mensen krijgen een enorme drive als je in de shit zit

En dus is er ook vraag naar vanuit het werkveld, zoals ook een vorige maand afgerond rapport van Deloitte concludeert. Het consultancybedrijf werd ingeschakeld om de financiële situatie van de versneller na de overname van de RUG te beoordelen en het marktpotentieel ervan te verkennen door gesprekken met geïnteresseerde bedrijven. 

‘Die rapportage hadden we eigenlijk al eerder willen doen’, zegt Heidekamp. ‘Maar je kunt de versneller eigenlijk pas goed beoordelen op het moment dat je een normale bedrijfsvoering hebt. Die hadden we tot aan de zomer niet, maar nu weer wel.’ 

Momenteel wordt de rapportage beoordeeld door de raad van bestuur van het UMCG, en dus kan Heidekamp nog niet veel kwijt over de exacte inhoud.

Commerciële opdrachten

In elk geval wil Partrec meer inzetten op het binnenhalen van commerciële opdrachten. Er moet immers een fors tekort worden weggewerkt. Het gaat dan om bedrijven die de machines, het bijbehorende personeel en de systemen voor een bepaalde periode afhuren – de zogenoemde bundeluren – om onderzoek te doen met de straling die de deeltjesversneller kan produceren.

Doordat de versneller stillag, verkocht Partrec in de afgelopen jaren maar zo’n 800 bundeluren per jaar aan bedrijven en de researchafdeling van het UMCG. Te weinig om kostendekkend te zijn, want voor een gezonde bedrijfsvoering moet de deeltjesversneller minstens 1500 van de 3000 beschikbare bundeluren per jaar worden ingezet.

Dat lijkt nu te gaan lukken, verwacht Heidekamp. Er zijn genoeg geïnteresseerden gevonden om dit jaar zeker 1500 uur te vullen. ‘Met alles wat we verwachten aan de onderzoekskant aan het UMCG alleen al, zijn we al een heel eind op weg.’ Maar omdat UMCG-uren minder opleveren dan externe bedrijven, is het budget daarmee nog niet rond.

Nieuwe klanten

En dan zijn er nog de commerciële opdrachten waarvoor bundeluren worden verkocht. Een verkoper gaat voor Partrec op zoek naar nieuwe klanten. Die zijn deels al gevonden, zoals de Europese ruimtevaartorganisatie ESA, die al haar ruimtevaartonderdelen test voordat ze de lucht in gaan. 

Met alleen al het onderzoek binnen het UMCG zijn we een eind op weg

De cyclotron gaat hoogstwaarschijnlijk ook de kwaliteitscontrole doen voor bedrijven die bijvoorbeeld elektronica voor de auto-industrie produceren. ‘Daar zijn alleen nog geen contracten mee afgesloten, want de versneller draaide vorig jaar immers nog niet.’ Maar dat is slechts een kwestie van tijd, volgens Heidekamp. 

Buiten de deeltjesversneller om heeft Partrec ook opdrachten binnengehaald. Zo gaat ze ondersteuning bieden bij het ontwikkelen van nieuwe isotopen voor het bedrijf Shine in Veendam. ‘Daarvoor gaan we hun deeltjesversneller in Veendam instellen.’ Dat levert een half miljoen euro op.

Ook de kosten zijn weer in de hand te houden. Voor het gebouw waarin Partrec gevestigd is, hoefde het UMCG al geen huur aan de RUG te betalen. En nu is de stroomprijs, die in 2022 explosief steeg vanwege de Russische invasie van Oekraïne, weer terug op een acceptabel niveau van 20 cent per kilowattuur.

Preventief onderhoud

Eén kostenpost is wel gestegen: die voor het onderhoud. Eerder stond hiervoor nog een post van 80.000 euro op de begroting, maar dat is nu drie ton. ‘De eerdere onderhoudsbegroting paste niet bij de werkelijkheid’, legt Heidekamp uit. ‘We doen nu ook preventief onderhoud. Dat was eerder niet het geval.’

En dus kan er deze keer echt gebouwd worden aan een opgeknapte versneller, al zit er nog wel wat twijfel aan de softwarekant. AGOR gaat werken met zogenaamde open source software, die het personeel zelf moet aanpassen en instellen op de versneller. Dat is een risico, erkent Heidekamp. ‘Maar veel cyclotrons gebruiken open source. En dus is er een sterke community die elkaar helpt als er gedoe is met de software.’

Voor dit jaar verwacht Heidekamp nog een verlies van 3 of 4 ton, maar in 2026 slaat dat om naar winst, zegt hij. ‘En in 2027 hopen we weer een normale bedrijfsvoering te hebben, met zwarte cijfers.’

Engels