Trump raakt ook ons onderzoek
‘De politiek van nu is wetenschapsvijandig’
Samen met enkele collega’s schreef hij een artikel over de gevolgen van klimaatverandering voor de gezondheid van bouwvakkers, vertelt Lex Burdorf, hoogleraar determinanten van de volksgezondheid aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Het zou in een Amerikaans wetenschappelijk tijdschrift verschijnen, maar op het laatste moment werd het geweigerd. De vage reden: ‘specific circumstances’.
Burdorf: ‘Wij hebben sterk de indruk dat het komt doordat Donald Trump heeft gezegd: ik wil geen onderzoek naar klimaatverandering meer zien.’ Ondertussen lijkt het tijdschrift opgedoekt.
Zichtbaar
Donald Trump is nog maar een paar maanden president van de Verenigde Staten en de gevolgen voor de wetenschap zijn aan alle kanten zichtbaar. Trump trekt wetenschapsgelden in, torpedeert klimaatonderzoek, verbiedt woorden als ‘diversiteit’ en ‘gender’ en zet internationale studenten en onderzoekers die hem niet bevallen het land uit. Hij opent een frontale aanval op de academische vrijheid.
In Burdorfs vakgebied leidt het nieuwe bewind tot zelfcensuur onder wetenschappers, vertelt hij. ‘Ik ben betrokken bij onderzoek naar de verschillen in gezondheid tussen mannen en vrouwen, maar dat kun je in Amerika niet meer zo zeggen. Ze hebben het dan over “geneeskunde gericht op specifieke doelgroepen” of “gepersonaliseerde geneeskunde”. Dat zie je gebeuren. Dat is toch heel bizar?’
Ik voel mij niet thuis in een land waar zulke bizarre dingen gebeuren
In zijn mails aan collega’s van Amerikaanse universiteiten let hij inmiddels op zijn woorden, want je weet niet waar die mails terechtkomen. Vele honderden wetenschappers verliezen er hun baan en hij wil de overgebleven collega’s niet in de problemen brengen.
Hij merkt dat hij zich afkeert van de VS. ‘Bij nieuwe onderzoeksplannen nodigen we minder snel Amerikanen uit, want dat kan gezeur opleveren’, zegt Burdorf. ‘Bovendien heb ik voor mijzelf besloten in elk geval de komende twee jaar niet naar Amerika te gaan. Ik geloof niet dat ik mij thuis voel in een land waar zulke bizarre dingen gebeuren.’
Peiling
Het is een van de voorbeelden hoe de nieuwe koers van de Amerikaanse regering ook in Nederland voelbaar is. Maar er is meer. Nederlandse onderzoekers raken ook Amerikaans wetenschapsgeld kwijt of zien jarenlange samenwerking verloren gaan. Data dreigen te verdwijnen of zijn al niet meer toegankelijk. Congressen zijn uitgesteld of afgelast.
Samen met NU.nl en platform Investico verspreidde het Hoger Onderwijs Persbureau een enquête, die meer dan tweehonderd onderzoekers van twaalf universiteiten hebben ingevuld. Een derde meldt directe gevolgen te merken van het beleid van Trump.
Naast vaak genoemde vakgebieden als klimaatwetenschap en genderstudies worden bijvoorbeeld ook geschiedenis, politicologie, paleontologie en computerwetenschappen getroffen. Soms raakt het de onderzoekers in de portemonnee: 22 respondenten zeggen dat toegezegde fondsen zijn stopgezet of ingetrokken of onzeker zijn geworden.
Queer en van kleur
Historicus en televisiemaker Manon Portos Minetti (voornaamwoorden die/hen) doet in Leiden promotieonderzoek naar het witte, rechtse, evangelische medialandschap in de VS en analyseert hoe complottheorieën in die kring bijdragen aan de herverkiezing van Donald Trump en het ideaal van een ‘puur’ wit Amerika.
Portos Minetti zou graag archiefonderzoek doen en als ‘visiting scholar’ een poosje naar de VS gaan. ‘Maar gezien mijn onderwerp hebben mensen nu gezegd: probeer het maar niet eens. Van Trump mag je alleen de positieve kant van de Amerikaanse geschiedenis belichten en ik doe het tegenovergestelde.’
Het raakt hen niet alleen professioneel, maar ook persoonlijk: als ‘queer persoon van kleur’ met een Uruguayaanse achtergrond voelt Portos Minetti zich niet veilig in de Verenigde Staten. Die weet niet eens of die het land in zou komen en gaat dat ook niet proberen.
Sterrenkunde
Gender, racisme, klimaatverandering, diversiteit… Onderzoek naar zulke onderwerpen liggen voor de hand als kop van Jut in het regime van Donald Trump. Maar zelfs ogenschijnlijk neutrale disciplines als de sterrenkunde ondervinden de gevolgen.
Ze durven er niet eens over te praten uit angst voor represailles
‘Het is een drama’, zegt Simon Portegies Zwart, hoogleraar sterrenkunde in Leiden. ‘Ik zit dagelijks in Zoomgesprekken met Amerikaanse collega’s, maar ze durven er niet eens over te praten uit angst voor represailles. Je weet maar nooit wie er meeluistert. Ze gaan van een redelijk werkende democratie naar het China van de jaren zeventig.’
De afdelingen voor atmosfeerkunde en oceaankunde van het Amerikaanse ruimtevaartagentschap NASA hebben met klimaatverandering te maken. Dan snap je misschien nog waarom Trump ze onder vuur neemt, maar waarom de sterrenkunde en de ruimtevaart? ‘Het enige wat ik kan bedenken’, zegt Portegies Zwart, ‘is dat wetenschap mondige mensen oplevert die over de wereld nadenken. Dat zijn niet de vrienden van Trump. Het lijkt vooral ressentiment.’
En ja, dat ressentiment bespeurt Portegies Zwart ook in Nederland. Daar zijn de bezuinigingen volgens hem een teken van. ‘De richting van de politiek is momenteel wetenschapsvijandig’, zegt hij. ‘Ik snap niet hoe dat kan: de mensen in die partijen zijn meestal hoogopgeleid, maar ze hebben een zekere weerstand tegen nuance en feiten ontwikkeld.’
Dat is een andere uitkomst van de enquête. In het kabinet hebben de meeste respondenten weinig vertrouwen. Ze zouden graag zien dat de regering voor de wetenschap opkomt en zich uitspreekt tegen de ontwikkelingen in de VS. Maar het kabinet-Schoof wil de Verenigde Staten vooral niet tegen de schenen te schoppen.
Andere Europese landen lijken voortvarender. Onlangs stuurden dertien Europese ministers van Onderwijs en Wetenschap (ook van Frankrijk en Duitsland) een brief naar de Eurocommissaris van onderzoek en innovatie, Ekaterina Zaharieva. Al noemen ze de VS niet, ze roepen op tot bescherming van de wetenschappelijke vrijheid. De Europese Unie zou talenten uit het buitenland moeten verwelkomen die lijden onder politieke bemoeienis en brutal funding cuts, staat erin.
De ontwikkelingen zijn zorgwekkend en gaan razendsnel
Bij de Europese Commissie viel de brief in vruchtbare aarde. Voorzitter Ursula von der Leyen heeft inmiddels een half miljard euro aan extra investeringen aangekondigd om wetenschappers hierheen te halen. Ook wil ze de academische vrijheid in Europese wetgeving verankeren.
Maar onderwijsminister Bruins heeft deze brief niet ondertekend. Hij zette zijn handtekening niet ‘omdat er een aantal voorstellen in de brief is genoemd dat de portefeuille van de minister overstijgt’, laat zijn woordvoerder weten. Het belang van academische vrijheid en het aantrekken van talent onderschrijft Bruins uiteraard wel, onderstreept zijn woordvoerder.
En nu?
Uit alle gesprekken blijkt dat onderzoekers lang niet altijd weten bij wie ze terechtkunnen als ze advies nodig hebben, bijvoorbeeld over buitenlandse reizen, weggevallen financiering of het veiligstellen van data.
De meeste universiteiten geven wel algemene adviezen. Ze drukken hun medewerkers bijvoorbeeld op het hart om vooral geen Amerikaanse vragenlijsten over hun onderzoek in te vullen. Het baarde nogal opzien toen twee Wageningse onderzoekers zo’n vragenlijst in hun mailbox aantroffen.
Verder kunnen onderzoekers terecht bij beleidsadviseurs, leidinggevenden, specialisten in kennisveiligheid enzovoorts. In Rotterdam is er een speciaal contactpunt voor studenten en onderzoekers die naar de VS willen reizen. De RUG heeft ook een meldpunt. Ook riep de uni op om publieke databronnen die belangrijk zijn voor onderzoek veilig te stellen. Wie vragen heeft, kan terecht bij het Digital Competence Centre van de universiteit.
Navraag bij de universiteiten leert dat ze lang niet altijd zicht hebben op de problemen waar hun medewerkers tegenaan lopen. ‘De ontwikkelingen zijn zorgwekkend en gaan razendsnel’, zegt een woordvoerder van de Universiteit van Amsterdam. ‘De impact is breed, maar de uiteindelijke, volledige scope hebben we nog niet.’
De Universiteit Maastricht meent zelfs ‘geen directe gevolgen’ te ervaren. Toch stellen drie wetenschappers van die universiteit in de enquête dat er financiering is weggevallen, dat Amerikaanse collega’s niet meer mee mogen doen met hun onderzoeken en dat de toegang tot sommige wetenschappelijke informatie verdwijnt.
Opslaan als…
De Leidse sterrenkundige Portegies Zwart: ‘Ik maak me zorgen om Amerikaanse databases waar elders op de wereld geen kopieën van zijn. Het zijn grote bestanden, je kunt niet zelf even een harde schijf van 10 terabyte kopen en een avondje downloaden. Je hebt er misschien een heel datacentrum voor nodig.’
Het gevaar is reëel. Eind april kreeg fysisch oceanograaf Sjoerd Groeskamp van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) een verontrustende mail binnen vanuit NOAA, het Amerikaanse centrum voor oceaanonderzoek. Iemand waarschuwde dat een groot aantal databases buiten gebruik gesteld gaan worden.
‘Mijn tijd bij NOAA zit erop’, stond in de mail, ‘en daarom wil ik mijn wetenschappelijke vrienden over de hele wereld aanmoedigen om deze te bewaren voor de toekomst.’ Groeskamp zou die data graag opslaan, maar voelt zich een roepende in de woestijn: er is geen coördinatie.
SURF
Er gebeurt al wel iets. Hier in Nederland is SURF druk bezig met het veiligstellen van allerlei databases. SURF is de ict-organisatie voor onderwijs en onderzoek. Tot nu toe is er 100 terabyte aan data binnengehaald.
Het klinkt misschien ouderwets, maar het opslaan van de data gebeurt met tapes. Die kun je zonder koeling op de plank leggen, is het idee, en dat scheelt veel energie. Sinds de inauguratie van Trump blijven de bandjes doordraaien.
Ik maak me zorgen om Amerikaanse databases waar geen kopieën van zijn
Het is geheim om welke data het gaat. ‘We willen Trump niet op ideeën brengen’, zegt innovatiemanager Magchiel Bijsterbosch. ‘Als hij weet wat wij opslaan, verwijdert hij het mogelijk nog sneller.’ De urgentie voelt SURF wel: een aanvraag voor dataopslag kan in principe binnen 24 uur worden goedgekeurd.
Afstemmen
Je zou het eigenlijk binnen Europa met elkaar moeten afstemmen, denkt president Marileen Dogterom van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW). ‘Anders zit je straks met allemaal dezelfde kopieën en vergeten we iets anders. Maar afstemmen is makkelijker gezegd dan gedaan, dat moet per vakgebied gebeuren.’
‘De ontwikkelingen zijn heel schadelijk voor de Amerikaanse wetenschap, en dus ook voor de onze’, zegt Dogterom. ‘We zijn er sterk mee verweven, we werken al tientallen jaren samen. Ik heb er zelf ook vijf jaar gewerkt. De Amerikaanse wetenschap is nu eenmaal top in allerlei vakgebieden. De Europese wetenschap is ook top, daar niet van, maar als we samenwerken komen we allemaal verder.’
Wat er moet gebeuren? Europese opslag van data is een begin, maar moet nog van de grond komen. Dogterom: ‘We moeten nu minder afhankelijk worden van de VS. Dat kan wel, maar het is natuurlijk tweede keus. Eigenlijk verliest iedereen als je de samenwerking staakt, net als in die handelsoorlog.’
Verder kunnen onderzoekers hier weinig anders dan de collega’s in de VS morele steun bieden, zegt ze. ‘We kunnen alleen maar aanmoedigen dat ze zich verzetten.’ Ze is blij dat bijvoorbeeld Harvard in het geweer komt, maar ze maakt zich ook zorgen om de minder rijke universiteiten die verspreid door het hele land het leeuwendeel van het onderwijs verzorgen: ‘Die kunnen het zich niet permitteren om zoveel geld kwijt te raken als Harvard.’
‘Door de gebeurtenissen in Amerika zie je hoe snel de academische vrijheid kan afglijden. Dat is wel iets waar wij voor willen waken, dat zoiets niet ook maar een klein beetje in Nederland gebeurt.’
Auteurs: Bas Belleman (HOP), Emma van Bergeijk (NU.nl), Bijou van der Borst, Machteld Veen en Emiel Woutersen (De Groene Amsterdammer/Investico)
Een greep uit de maatregelen van Trump
■ Op 20 januari tekent Donald Trump meer dan veertig decreten. Hij wil onder meer een einde maken aan ‘diversiteit, gelijke kansen en inclusie’. In een ander decreet staat dat er slechts twee genders zijn: man en vrouw.
■ Amerikaanse wetenschappers krijgen politiek gekleurde vragenlijsten toegestuurd over hun werkzaamheden. Op 5 maart kregen ook twee Wageningse wetenschappers zo’n vragenlijst van de Amerikaanse Geologische Dienst. ‘Neemt dit onderzoeksproject gepaste maatregelen om vrouwen te beschermen en te verdedigen tegen de gender-ideologie? (ja/nee)’
■ Trump dreigt dat universiteiten hun financiering kunnen verliezen als ze illegale protesten ‘toestaan’ en te weinig doen tegen antisemitisme. Zestig instellingen krijgen een brief hierover.
■ Trump schrapt zo’n 400 miljoen dollar aan financiering van de prestigieuze Columbia University. De universiteit zou Joodse studenten niet genoeg beschermd hebben.
■ Harvard weigert te zwichten voor de eisen van de regering-Trump. De president zegt 2,2 miljard dollar aan meerjarige subsidies aan Harvard te bevriezen.
■ De National Institutes of Health verliezen nu al 2,7 miljard dollar aan financiering. Trump stelt een halvering van het budget voor en bezuinigt ook op andere instituten.- Trump tekent decreet om het ministerie van Onderwijs te ontmantelen.