Het ultieme shoppen

Leestijd: 10 min. (1887 w00rden)

Elke opening van de inmiddels twaalf vestigingen in Nederland leidde tot chaotische taferelen van gillende tieners, twintigers en moeders. Allemaal in de rij om voor een paar tientjes drie nieuwe outfits te kopen. In Groningen zal het niet anders zijn: de Facebookpagina ‘Primark naar Groningen’ heeft al meer dan 20.000 likes.

Mina Solanki (21), een Britse masterstudente Nederlands, is erg blij met de komst van de kledingwinkel. Vooral omdat basic items – hemdjes, shirts, sokken en ondergoed – er zo goedkoop zijn. ‘Soms zijn basic items zo verschrikkelijk duur. Sokken bijvoorbeeld!’

Hetzelfde geldt voor bh’s, meent Mina. ‘Ik vind het moeilijk om een leuke, betaalbare bh te vinden in mijn maat, maar bij Primark weet ik zeker dat ik een leuke kan vinden voor een betaalbare prijs.’

Joyce Lopes (20), studente biomedische wetenschappen, is net zo verheugd over de komst. Primark weet volgens haar snel af van nieuwe trends en is er een grote keuzemogelijkheid. ‘De winkels zijn zo groot dat er altijd wel iets te vinden is wat helemaal mijn stijl is. Andere winkels hebben vaak maar twee of drie verschillende stijlen.’

Succesformule

De meningen van de twee studentes komen overeen met wat hoogleraar retail marketing Laurens Sloot beschouwt als Primark’s succesformule: de combinatie van discount en fashion.

‘In Nederland zijn met Zeeman en Wibra al lange tijd kledingdiscounters actief, maar Primark is meer dan een discounter alleen: naast goedkoop zijn ze ook modieus in combinatie met een zeer uitgebreid assortiment.’

En dat is voor jongeren belangrijk: ze willen er modieus bij lopen, maar hebben niet het budget om naar exclusieve modezaken te gaan.

Beleidsmatig doet Primark het ook anders dan de meeste fashion retailers. Allereerst focust Primark op het shoppen zelf. Online shoppen is non-existent. De meeste kledingzaken hebben een duale strategie: online en offline winkels. Primark niet. Je moet naar de winkel om kleding te kopen.

Het is de vraag of Primark de toenemende populariteit van online shopping kan blijven negeren op de lange termijn, maar voorlopig is het bedrijf een van de weinige kledingzaken die niet heeft geleden onder de economische crisis. Vanuit de provincie worden er zelfs speciale busreizen naar Primark in het Duitse Bremen georganiseerd.

Sociale media

Daarnaast besteedt Primark niet of nauwelijks geld aan reclamecampagnes. Mond-tot-mond reclame is how they roll. En dan vooral digitaal, waar hun doelgroep zoveel tijd aan spendeert: de sociale media. Zo heeft het Instagram-account meer dan 1,1 miljoen volgers, tikt Facebook over de 3,5 miljoen likes aan en vertellen fans op YouTube wat ze nu weer hebben gekocht in de winkel. Allemaal free publicity. ‘Net zoals dit artikel,’ grapt Sloot.

Primark groeit snel. Het bedrijf dat in 1969 startte als Penneys is de laatste jaren een bekend merk geworden. Afgelopen jaar werden er wereldwijd maar liefst 28 winkels geopend en steeg de omzet met 17 procent het laatste fiscale jaar. Onder andere Duitsland, Frankrijk en Spanje zijn veroverd door de winkelketen. De Verenigde Staten kan straks aan dat groeiende lijstje toegevoegd worden.

Kritiek

Maar Primark moet zich regelmatig verdedigen tegen activistische groepen die hun duurzaamheid in twijfel trekken.

‘Deze kritiek is grotendeels terecht en het is ook goed dat deze kritiek er is’, vindt Sloot. ‘Dit zorgt er voor dat Primark haar maatschappelijke verantwoordelijkheid serieuzer gaat nemen. Daardoor verbeteren geleidelijk de arbeidsomstandigheden in de lage lonen landen.’

En Primark doet er van alles aan om dat duidelijk te maken. Zo staat ‘Onze Ethiek’ pontificaal op de website. Hoe ze zo goedkoop kunnen zijn? Massa’s inkopen en met een kleine winstmarge verkopen, en amper geld uitgeven aan advertentiecampagnes. Ook zegt Primark financiële educatie te geven aan arbeiders in India, en werkt het bedrijf samen met verschillende niet- gouvernementele organisaties zoals Solidaridad en CottonConnect.

Problemen

Volkskrantjournaliste Ana van Es bezocht textielfabrieken in Bangladesh en India. Volgens haar zijn er twee problemen in de productielijn van Primark. Allereerst betalen de bedrijven waar Primark haar kleding koopt vaak geen leefbaar loon – het bedrag dat voldoende is om een gezin van gemiddelde grootte in een bepaalde economie van basisbehoeften te voorzien. Arbeiders maken daarom lange dagen om toch nog genoeg te verdienen. Dat werkt onveiligheid in de hand. Zelf zegt Primark een hoger loon niet af te kunnen dwingen.

Daarnaast is de kledingindustrie ondoorzichtig, zegt Van Es. Dat werd nog maar eens duidelijk toen onderzoeksbureau SOMO rapporteerde dat Primark indirect, via verschillende onderaannemers, inkopen deed bij een spinnerij waar meisjes uitgebuit zouden worden. Van Es vroeg Primark om een reactie. En die kreeg ze: er was ‘geen enkel bewijs’ voor deze misstanden. Toen ze de directeur van de spinnerij sprak, gaf hij toe dat er wel degelijk sprake was van vrijheidsberoving. De werkneemsters slapen namelijk op het fabrieksterrein dat ze slechts onder begeleiding mochten verlaten, ‘met het oog op hun eigen veiligheid als jonge en ongetrouwde vrouwen’.

Vaak weten kledingbedrijven zelf niet eens waar en hoe hun kleding gemaakt wordt, meent Van Es. Als je consumenten belooft een ethisch product te bieden, dan moet je daar als bedrijf wel van op de hoogte zijn.

Controle

Primark zegt elke leverancier te controleren – in 2013 waren er 2058 controles op enkele honderden leveranciers – op zaken als kinderarbeid. Maar er is dus meer dan de directe leverancier. Uiteindelijk begint het allemaal met een katoenboer. Dáár begint een puur ethische lijn, meent Leah Borromeo, die voor haar documentaire Dirty White Gold de hele productieketen van kleding volgde.

Om duurzaamheid van de hele productieketen van de katoenboer tot de winkelschappen te waarborgen heeft de Europese Unie het Ecolabel in het leven geroepen. Maar nog maar weinig kleding heeft dat label.

Het afgelopen jaar is Primark begonnen met het uitbetalen van negen miljoen euro aan schadevergoedingen aan de (familieleden van) slachtoffers en overlevenden van het ingestorte Rana Plaza-gebouw in Bangladesh. In het gebouw zaten verschillende textielfabrieken die voor zo’n 28 kledingmerken werkten. Meer dan 1100 arbeiders verloren het leven. Een onderaannemer van Primark had op de twee verdiepingen van het noodlottige Rana Plaza 580 mensen aan het werk. Naast de schadevergoedingen werkt Primark naar eigen zeggen ook mee aan de actie om kledingproductie veiliger te maken.

Verbetering

Van Es ziet hier wel verbetering in. ‘Naast de forse schadevergoeding die Primark betaalt, wil het bedrijf meer verantwoordelijk nemen en in kaart brengen waar hun kleding nou echt wordt gemaakt.’

Een land als Bangladesh kan echter niet van de ene op de andere dag aan alle westerse eisen voldoen, benadrukt Sloot. ‘Ook in de Twentse textielindustrie duurde het ettelijke decennia voordat arbeidsomstandigheden op een acceptabel niveau kwamen.’

Maar, zo gaat Sloot verder, publieke druk kan dit proces versnellen. ‘Helaas zijn er soms dramatische incidenten nodig voordat de ogen van de mensen open gaan.’

De Labelgate was misschien een minder dramatisch gebeurtenis, het opende wel ogen. Een 25-jarige Britse vrouw ontdekte een wel heel bijzonder label in haar bloemenjurkje van 13 euro. Op het label stond namelijk de tekst ‘Forced to work exhausting hours’. Hoewel het allicht een hoax was, creëerde het toch bewustwording en debat.

Volgens hoogleraar ethiek Frank Hindriks is deze bewustwording belangrijk. ‘Het is vaak de consument die de eerste stap moet zetten zodat er daadwerkelijk iets gaat veranderen.’

Verantwoord shoppen

Maar als die bewustwording er dan is, hoe shop je dan ethisch verantwoord?

Om die vraag te beantwoorden is het eerst belangrijk om een opvatting te hebben over wat ethisch verantwoord shoppen nu eigenlijk is. Duurzame kleding kopen, vindt Hindriks. ‘De kleding die je koopt moet onder acceptabele werkomstandigheden zijn gemaakt – geen kinderarbeid, geen absurd lange uren, veilige werkomstandigheden en redelijk loon.’

Naast menselijke zijn er ook nog natuurlijke omstandigheden. Gebruikte materialen en methoden mogen het milieu geen substantiële schade toebrengen, zegt Hindriks.

Maar hoe kom je er achter of je favoriete merk duurzaam bezig is? Hindriks: ‘Je kunt niet afgaan op de status van een kledingmerk. Ook die gaan lang niet altijd duurzaam te werk.’

Schurk

Primark wordt vaak gepresenteerd als de schurk van de mode-industrie. Lage lonen en slechte arbeidsomstandigheden, alleen zo kunnen ze hun kleding tegen zeer lage prijzen verkopen.

Het kopen van dure kleding, daarentegen, wordt vaak voorgesteld als een meer overwogen optie. Alsof high-end merken hun winstmarges gebruiken om de werkomstandigheden te verbeteren.

Maar achter de glans van woorden zoals ‘design’ en ‘vakmanschap’ heerst hetzelfde vuil van krakkemikkige gebouwen en barre omstandigheden, zo doet een rapport van de Schone Kleren Campagne vermoeden.

Zo produceren werknemers van een Moldavische textielfabriek voor zowel Primark als voor Dolce Gabbana. Ook is de kloof tussen het wettelijke minimumloon en het leefbaar loon groter in Europese goedkope arbeidslanden dan in Azië.

‘Even’ uitzoeken waar je het beste kleding kunt kopen duurt dus wel even. En het is maar al te makkelijk om jezelf te vertellen dat je dát niet hoeft te doen. Hindriks: ‘Als jij de kleding niet koopt, doet een ander dat wel, toch?’

Druk uitoefenen

Dit soort morele rationalisaties sussen je geweten vaak lang genoeg om beslissingen te nemen die eigenlijk tegen je principes ingaan. De cruciale overweging is dat je niet moet willen bijdragen aan onverantwoordelijke productieomstandigheden, zegt Hindriks.

Een website die je een handje helpt is Rank a Brand. Daar kun je bekijken hoe jouw favoriete merk scoort op een lijst van duurzame criteria. Primark krijgt 10 uit 36 punten, wat goed is voor een D-classificatie. Dat is beter dan bijvoorbeeld Mango en V&D, maar lager dan H&M en Zara. Vooralsnog heeft Primark volgens Rank a Brand de eerste mijlpalen bereikt, maar moet het beter.

Maar hoe kun je de situatie verbeteren? Actiever worden, meent Hindriks.

Je kunt mensen aanspreken op hun gedrag of geld doneren aan een non-gouvernementele organisaties, zoals de Schone Kleren Campagne. Ook kun je de politiek zover proberen te krijgen om maatregelen te nemen. Of druk uitoefenen op de Primark zelf. In het verleden verkocht Primark bijvoorbeeld producten van biologisch en Fairtrade katoen. In de toekomst kan dat weer gebeuren, ‘als er voldoende vraag naar is’, vermeldt hun website.

Binnen het Groninger studentenleven zijn er ook initiatieven gestart omtrent de problematiek van (goedkope) kleding. Robin en Florian startten onlangs het initiatief DarpDecade. Ongebruikte kleding? Die kun je ruilen met mensen, voor iets anders. Ook is er Escaping Barcode Life, een project opgezet door een IBIO-studente dat naar eigen zeggen vecht tegen ‘moderne slavernij’, voornamelijk door bewustwordings evenementen.

Banen

Of de gemeente Groningen de kritiek in overweging heeft genomen, is niet bekend. Een woordvoerder laat telefonisch zelfs weten dat hij niet verder ingaat op ‘iedere suggestie dat er een Primark zou komen’.

Wel is wethouder Joost van Keulen blij met de komst van een ‘internationale keten’. Het zal namelijk voor zo’n 200 banen op mbo-niveau zorgen, die waarschijnlijk in 400 parttime banen verdeeld zullen worden.

Daarnaast kan de komst van een Primark ook goed zijn voor de lokale economie, bleek uit verschillende onderzoeken. Zo blijkt dat na de opening van een Primark er meer shoppers naar een winkelgebied komen dan eerder – gemiddeld zo’n 15 tot 20 procent. Dagjesmensen zullen ongetwijfeld een natje of een droogje doen bij nabij gelegen horecazaken.

Super goedkoop

Mina is het naar eigen zeggen ‘natuurlijk niet eens met kinderarbeid of onethische werkomstandigheden’. Maar, zo vervolgt ze, dat zijn zaken waar alle kledingzaken mee worstelen. ‘Primark kaart deze problemen aan.’

Joyce heeft wel eens gelezen over de kritiek, zoals kinderarbeid, op Primark. Maar dat weerhoudt haar er niet van kleren te kopen bij de Primark. ‘Het blijft toch super goedkoop en leuk om daar te winkelen.’