Yuliya Hilevych over demografie in de Donbas
Onderzoek in oorlogsgebied
‘Er wordt in de bezette gebieden van Oekraïne geen wetenschappelijk onderzoek meer uitgevoerd, voor zover ik weet.’
Oekraïense onderzoekers zoals Yuliya Hilevych, universitair docent economische en sociale geschiedenis aan de RUG, krijgen geen toestemming om naar de Donbas te gaan, de regio in Oost-Oekraïne die sinds 2014 onder Russische controle staat. En Russische wetenschappers, zegt ze, hebben geen interesse in het gebied.
Er is daarom al in geen jaren meer grondig demografisch onderzoek gedaan. De laatste keer dat er een volkstelling was in heel Oekraïne was in 2001, vertelt Hilevych.
De eerstvolgende had tien jaar later gehouden moeten worden, maar dat werd onder meer om budgettaire redenen uitgesteld. En toen was het 2013 en brak er een golf van protesten uit tegen de pro-Russische president Janoekovitsj. ‘Toen was het vrijwel onmogelijk om een correcte volkstelling te doen, omdat het eigenlijk oorlog was in Oekraïne. Laat staan nadat Rusland in 2014 de Donbas en de Krim had bezet.’
Bevolkingskrimp
Maar Hilevych wilde zich er daardoor niet van laten weerhouden om haar onderzoek naar de bevolkingskrimp in Oekraïne voort te zetten. Ze was vastbesloten om kwalitatief onderzoek te doen in de steden Marioepol en Charkiv, op het platteland van de Donbas en in het separatistische Donetsk – allemaal plekken die zwaar geraakt zijn door de oorlog – om uit te vinden hoe mensen demografische veranderingen ervaren.
Demografie beïnvloedt de beslissingen die mensen maken over hun toekomst
‘Demografische veranderingen zijn niet alleen boeiend voor experts’, legt ze uit. ‘Als er minder kinderen geboren worden, of meer mensen sterven, of als er meer emigratie is, dan beïnvloedt dat de beslissingen die mensen maken over hun toekomst.’ En het is nuttig voor beleidsmakers om inzicht te hebben in die beslissingen, zegt ze, ‘omdat het hen helpt om de kloof tussen de politiek en de realiteit te dichten.’
Omdat het niet veilig was voor Hilevych en co-onderzoeker Brienna Perelli-Harris, hoogleraar demografie aan de Universiteit van Southampton, om naar Donetsk te gaan, moesten ze een creatieve oplossing zien te vinden om in contact te komen met de bewoners.
‘Meestal gaan we naar de mensen toe’, zegt Hilevych. Maar nu werkten ze samen met een plaatselijk onderzoeksbureau, dat online rondetafelgesprekken organiseerde met 134 respondenten, verdeeld over zestien klankbordgroepen. ‘Het hielp dat online bijeenkomsten normaal zijn geworden sinds de pandemie.’
Geen toekomst
Ze sprak in juli 2021 met de groepen, zeven maanden voordat Rusland Oekraïne officieel binnenviel en zeven jaar nadat de gewapende strijd in de Donbas-regio begon.
Na 2014 vertrokken mensen op grote schaal uit Donetsk, voorheen het grootste economische en culturele gebied in de Donbas, met een bevolking van twee miljoen. De respondenten die er nog wel wonen, zeiden dat hun buren, vrienden en familie waren vertrokken omdat ze zich er geen toekomst konden voorstellen.
‘Er rijden tegenwoordig overdag minder auto’s op straat dan er voor de oorlog ’s nachts reden’, zei een respondent. Veel specialisten, zoals dokters, zijn vertrokken naar Charkiv en Marioepol of naar Rusland, wat zijn weerslag heeft op de gezondheidszorg in de regio.
Vicieuze cirkel
Hilevych zag dat het gebrek aan vooruitzichten vooral voor mensen onder de veertig een reden was om te vertrekken, en dat leidde tot een vicieuze cirkel: ‘Hoe minder mensen, hoe minder voorzieningen, hoe minder bedrijven, hoe minder leven. Zelfs in de dienstensector gebeurt er niets’, zei een respondent.
Een andere reden dat mensen vertrekken is het verdwijnen van tradities en cultuur. Als je vindt dat je land niet meer bestaat, ben je ook niet een slechte patriot als je er weggaat, zei een bewoner van een dorp in de Donbas. ‘Mensen zijn gewoon op zoek naar betere dingen; hier voelen ze zich onzeker, achtergesteld en minderwaardig.’
Hoe minder mensen, hoe minder voorzieningen, hoe minder leven
Hilevych en Perelli-Harris waren verrast door sommige van hun resultaten. ‘De respondenten spraken zelden een politieke mening uit, en niemand gaf de schuld aan Poetin of de Russische regering voor de oorlog in de Donbas-regio’, zegt Hilevych. ‘Waarschijnlijk omdat ze bang waren dat dit zou leiden tot een kloof met vrienden of familie.’
Het leek er aanvankelijk ook op dat de respondenten zich er niet van bewust waren dat de bevolking afnam, wat niet overeenkwam met de hypothese die Hilevych had. ‘Ik noem het demografisch bewustzijn. Het valt mensen bijvoorbeeld op als er minder kinderen in de buurt zijn.’ Maar toen de onderzoekers vragen stelden als ‘vindt u dat de bevolking in Oekraïne krimpt, of ‘denkt u dat er minder baby’s zijn geboren in uw stad of dorp’, zegt Hilevych, ‘snapten mensen niet helemaal wat we nou vroegen’.
Het bleek een kwestie van woordkeuze te zijn. ‘De taal die we gebruikten in ons demografisch onderzoek was waarschijnlijk heel formeel, en de vragen hadden veel vaktermen.’
Kwalitatief onderzoek
Het onderzoek van Hilevych is het eerste kwalitatieve demografische onderzoek in de Donbas-regio. ‘We zijn sowieso de eersten die een poging doen om uit te leggen hoe mensen de bevolkingskrimp in Oekraïne, en dan vooral de bezette gebieden, beleven. Ik ken ook geen ander onderzoek dat de inzichten van bewoners scheidt van de cijfers.’
Als je geen fatsoenlijke census hebt, kan je geen representatieve enquête doen
Demografisch onderzoek is voornamelijk kwantitatief, en vaak gebaseerd op nationale bevolkingsdata. Juist daarom is een census zo belangrijk, legt ze uit. ‘Als je geen fatsoenlijke census hebt, kan je geen representatieve enquête doen.’
Technisch gezien vond de laatste census in Oekraïne in 2019 plaats, zegt Hilevych. ‘Maar demografen accepteren die over het algemeen niet, omdat die volgens nieuwe normen werd gedaan. Er werd data online verzameld in plaats van via bezoek bij mensen thuis. En er was geen controle.’
Dat is een probleem, want het betekent dat de data wetenschappelijk gezien niet deugt. ‘Oekraïne loopt behoorlijk achter omdat de census niet in orde is. De bevolking in het hele land krimpt al jaren, en hoewel dat wel erkend wordt, is er maar weinig wetenschappelijke discussie over.’
Niet bereikbaar
Hilevych wil haar onderzoek graag voortzetten, maar dat is moeilijk nu er oorlog is uitgebroken in het gebied. ‘Ik kan mijn respondenten niet meer bereiken’, zegt ze.
De interviews voor haar onderzoeken vonden niet alleen plaats in Donetsk en op het platteland van de Donbas, maar ook in Marioepol, dat verwoest is door Russische raketten, en Charkiv, ook een belangrijk doelwit. ‘We weten niet precies wat er met ze gebeurd is, maar het zou kunnen dat ze niet meer leven.’