Spoelen tegen legionella
De mannen die aan de knoppen draaien
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Christien is sinds 2016 achtergrondcoördinator bij UKrant. Ze plant de achtergrondverhalen en begeleidt de auteurs. Bij haar eigen verhalen ligt de focus op wetenschap en academisch leven. Daarnaast schrijft ze veel over onderwerpen als sociale veiligheid en maakt ze graag persoonlijke interviews. In haar vrije tijd schrijft ze jeugdboeken en geeft schrijftrainingen.Hotze Karsten kijkt er niet meer van op. Is hij bezig met zijn werk – misschien in de douches van het Sportcentrum, misschien in een van de pantry’s van de Linnaeusborg, of de wc’s van de Bernoulliborg – dan zet hij een kraan open en loopt door om de volgende en de daaropvolgende open te zetten. En dan komt er haastig een medewerker achter hem aan, die de kranen net zo hard weer dicht doet.
Moet hij ze weer openzetten.
‘Het roept gewoon veel verbazing op’, zegt hij. ‘Zeker in deze tijden van droogte.’
‘Mensen worden soms echt boos’, vult Jan Lomulder aan, die bezig is met zijn inwerkperiode. ‘Maar je moet in elk geval niet in discussie gaan, dat weet ik intussen wel.’
‘Wat nodig is voor dit werk’, zegt collega Joop van der Vlugt, ‘zijn people skills. Je moet verbaal goed kunnen schakelen.’
Duizend tappunten
Karsten, Lomulder en Van der Vlugt zijn drie van de acht medewerkers die – aangestuurd door het waterbehandelingsbedrijf Normec Kalsbeek – regelmatig de kranen openzetten op de 64 locaties aan de universiteit waar zich kranen bevinden. Gedurende twee dagen per week houden ze duizend ‘tappunten’ nauwkeurig in de gaten. Dit betekent dat ze de kranen doorspoelen van honderden verschillende douches, wc’s, keukentjes, wastafels, oogdouches en boilers overal op de universiteit.
In vakantietijd is het zelfs nog drukker. Dan spoelen ze alle kranen: drie dagen in de binnenstad en drie dagen op Zernike. Daarnaast meten ze de temperatuur en nemen ze twee keer per jaar monsters om te controleren of er niet toch iets mis is gegaan.
Mensen worden soms echt boos
En mis, dat is het als de legionellabacterie zich in de leidingen heeft genesteld: een bacterie die na inademing griepachtige verschijnselen kan veroorzaken en in sommige gevallen een ernstige longontsteking, die dodelijk kan zijn.
‘De bacterie gedijt het best in water met een temperatuur van tussen de 25 en 50 graden dat een tijdlang stilstaat in de leidingen’, legt Mariët Tuitman van Normec Kalsbeek uit. ‘Dan ontwikkelt zich een biofilmpje op het water, net als op de bodem van je zwembad als je geen chloor of filter gebruikt.’ Dat biofilmpje is de voedingsbron voor legionella.
Je ziet dat meestal niet en zolang de hoeveelheid bacteriën onder de honderd ‘kolonievormende eenheden’ per liter blijft, is er niks aan de hand.
En ook lang niet alle legionellabacteriën zijn ziekmakend. Maar heb je er eentje te pakken, dan kan de besmetting zich verspreiden door de leidingen en zich een weg banen naar douches of andere plekken waar water verneveld wordt en dan kunnen mensen ziek worden.
Gebouwen gesloten
Tien jaar geleden was er een ernstige besmetting bij tandheelkunde aan de Antonius Deusinglaan. Universiteit en UMCG zagen zich gedwongen om drie gebouwen per direct te sluiten. Leidingen werden schoongemaakt, aanvoerleidingen vervangen en speciale filters geplaatst, maar steeds kwam de besmetting terug. Tot – na bijna een jaar zoeken – de oorzaak werd gevonden: het waterpunt bij de tandartsstoelen.
In de moderne Bernoulliborg kan de bacterie zich net zo goed ontwikkelen
Dat wil niemand nog eens meemaken. En dus worden leidingen en kranen tegenwoordig strak gecontroleerd. Aanvankelijk onder supervisie van de faculteiten, maar sinds 2021 is de klus uitbesteed aan Normec Kalsbeek. Vandaar dat kantoren en vergeten hoekjes aan de RUG die eerder buiten beeld bleven, nu wél wekelijks bezoek krijgen van een ‘kranenspoeler’.
Die spoelers zijn deels participatiemedewerkers van de RUG en deels mensen uit de 65-pluspool van Normec Kalsbeek. Lomulder bijvoorbeeld kon zijn werk als productiemedewerker niet meer doen, nadat door een operatie zenuwen in zijn handen en voeten beschadigd raakten. Als kranenspoeler hoopt hij toch weer aan de slag te kunnen. Karsten en Van der Vlugt hebben er allebei al een carrière opzitten. De een als verpleegkundige op de spoedafdeling, de andere als bestuurder van jeugdzorginstelling Het Poortje.
Jan Lomulder, Hotze Karsten en Joop van der Vlugt (eerste foto v.l.n.r.) aan het werk.
Iedere uithoek
Waarom ze nu dit doen? ‘Ik heb leuke collega’s. Het is ook gewoon gezellig’, zegt Van der Vlugt. ‘Ik kan wel advieswerk doen, maar dan zit ik thuis achter mijn bureau.’
De beweging die ze krijgen is ook een plus. De drie lopen naar iedere uithoek van Nijenborg, elke douche of ketelkamer op het Sportcentrum of het KVI-Cart. En intussen komen ze in contact met tientallen verschillende mensen, van hoogleraar tot baliemedewerker, van beveiligers tot studenten.
‘Dan kom ik bij de hockeyclub’, vertelt Van der Vlugt. ‘En daar hangt een plakkaat aan de muur waar mijn naam ook nog op staat, want ooit was ik voorzitter. Zo kom ik toch weer terug.’
Of bij de voetballers van Forward. De bende die ze soms aantreffen: voeten die aan de vloer blijven plakken van het verschaalde bier. Braaksel op de vloer, op de bank. ‘Jij hebt er toen nog kattenkorrels opgegooid, hè?’ grinnikt Van der Vlugt tegen Karsten.
‘Het is wel verbazend’, zegt Lomulder, ‘dat dit de mensen zijn die later ons land gaan leiden.’
Positieve monsters
Maar niet te vergeten: ze doen serieus nuttig werk. In 2021 – toen de gebouwen praktisch niet gebruikt werden – werd de bacterie in maar liefst 18 van de 64 locaties gevonden. 17 procent van de monsters was positief. Nu de gebouwen weer vol zijn, werd de bacterie op 13 locaties gevonden – 14 procent.
Als het misgaat kost dat alleen maar meer tijd en geld
Besmettingen kunnen overal voorkomen. Natuurlijk, sommige gebouwen zijn ingewikkeld – Nijenborg 4 bijvoorbeeld met zijn netwerk van oude leidingen en aftakkingen, beaamt teamleider Rob ten Wolde van de afdeling Vastgoed van de RUG. ‘Maar in de moderne Bernoulliborg of Linnaeusborg kan zich net zo goed een kolonie bacteriën ontwikkelen.’ Er hoeft maar één keukentje aan het einde van een leiding over het hoofd te worden gezien.
Soms is het voldoende om na zo’n besmetting wat vaker te spoelen. In andere gevallen komt er een speciaal UF-filter op de kraan of douchekop om de bacterie tegen te houden. In ernstige gevallen is er soms ook sprake van chemische reiniging of worden de bacteriën door middel van koper/zilver-ionisatie ‘afgedood’. En in het ergste geval – zoals indertijd bij tandheelkunde – moeten er leidingen worden vervangen. Bovendien is bij tandartsstoelen de Ecapro geplaatst – een techniek waarbij door middel van elektrolyse van water en zout een biologisch afbreekbaar desinfectiemiddel ontstaat.
Waterbesparing
Maar het blijft toch jammer dat er elke week duizenden liters water door de gootsteen gaan, terwijl we tegelijk het waterverbruik terug proberen te dringen. Is daar geen oplossing voor?
Ten Wolde schudt het hoofd. ‘Als we het niet doen’, benadrukt hij, ‘en het gaat mis, dan kost dat alleen maar meer tijd en geld.’ Bovendien: op andere vlakken is de universiteit wel bezig met waterbesparing. Denk aan de bewegingssensoren in de wc’s in de Aletta Jacobshal of de drukknoppen in de douches van het Sportcentrum. ‘De universiteit als geheel verbruikt minder water dan andere universiteiten’, zegt hij. ‘En het is de bedoeling dat ook nog terug te brengen met tien procent.’
Alleen merkt de gewone RUG-medewerker daar weinig van. En dus zullen Karsten, Lomulder en Van der Vlugt het blijven uitleggen. Karsten grinnikt. ‘Als je ze vertelt dat er nog best vaak legionella wordt aangetroffen, dan begrijpen ze het wel.’
Wat is legionella?
Legionella is een bacterie die vooral gedijt in stilstaand water tussen de 25 en 50 graden. Als dat water in kleine druppeltjes – aerosolen – in de lucht komt en je dat inademt, kun je daar ziek van worden.
Wanneer dat gebeurt, krijg je griepachtige verschijnselen: koorts, hoofdpijn, hoesten. Maar sommige mensen worden ernstig ziek. Zij krijgen hevige hoofdpijn en spierpijn, hoge koorts en een zware longontsteking. Dat wordt ook wel ‘veteranenziekte’ genoemd en kan een dodelijke afloop hebben. Met antibiotica is de ziekte wel goed te behandelen.
Moeten echt alle kranen worden doorgespoeld?
Nee. Kranen die veel worden gebruikt, hoeven niet te worden doorgespoeld. Daar wordt het water in de leidingen regelmatig ververst en krijgt de legionellabacterie geen kans. Maar in de zomer- en kerstvakantie – als veel mensen weg zijn – worden voor de zekerheid wel alle kranen gespoeld.
Wij gebruiken onze kranen gewoon. Waarom komen de spoelers dan alsnog langs?
Veel mensen gebruiken kranen zo kort mogelijk, om water te besparen. Maar als je de kraan maar heel even open zet, worden de leidingen onvoldoende doorgespoeld en kan zich alsnog legionella ontwikkelen.