Wiene van Hattum wil humaan strafrecht
Levenslang?
Dat kan echt niet!
Tijdens een bezoek aan de gevangenis Norgerhaven stelde een tot levenslang veroordeelde man Wiene van Hattum een prangende vraag. ‘Bent u de juf?’ vroeg hij. ‘Weet u dan hoe lang levenslang is?’
Van Hattum was daar met haar studenten strafrecht, die ze door middel van een maandelijks bezoek aan de gevangenis inzicht wilde geven in het gevangenisleven. De vraag kwam van Cevdet Y., die in 1983 in psychotische toestand zes mensen doodde in Café ’t Koetsiertje in Delft. ‘Ik dacht: jeetje, weet hij dan helemaal niet hoe het verder zal gaan?’
Zijn vraag liet haar niet meer los en ze ging op onderzoek uit. Van Hattum ontmoette andere levenslanggestraften en kwam erachter dat de harde aanpak die in 2004 was ingezet door politici ertoe leidde dat hen geen enkel perspectief geboden werd. Tot de dood gestraft, dat leek de realiteit. Het werd de start van haar jarenlange inzet voor een meer humane behandeling van deze groep gevangenen.
Kiem
Het idee dat daders gewoon mensen zijn, die je ook als zodanig moet behandelen, vormt de basis voor Van Hattums carrière. Dat kreeg ze als klein meisje al mee van haar vader, die hoogleraar strafrecht en later strafrechter was. Sterker nog, de kiem voor haar interesse in het strafrecht werd mogelijk al gelegd toen haar moeder nog in verwachting van haar was. ‘Mijn vader schreef een boek over het Nederlands strafrecht en las dat ‘s avonds aan mijn moeder voor. Hierbij viel ze altijd in slaap. Ik ben van jongs af aan ondergedompeld in het recht’, vertelt Van Hattum lachend.
Jeetje, weet hij helemaal niet hoe het verder zal gaan?
Dat ze strafrechtadvocaat zou worden, leek vanzelfsprekend. Later werkte ze als docent penitentiair recht bij de Rijksuniversiteit Groningen. In 1997 startte ze met de bezoekgroep Norgerhaven, die haar in contact bracht met Cevdet Y. Inmiddels is ze gepensioneerd, maar nog altijd onbezoldigd verbonden aan de universiteit.
De uitzichtloosheid van levenslanggestraften bereikte volgens Van Hattum een dieptepunt toen Lucia de B. in 2003 werd veroordeeld tot levenslang met tbs. De redenatie van het Hof was dat áls haar gratie verleend zou worden, ze geen gevaar meer mocht vormen voor de samenleving. Tbs in combinatie met levenslang leek de beste oplossing. ‘Absoluut absurd’, volgens Van Hattum. ‘Er was nog nooit gratie verleend aan een levenslanggestrafte als deze persoon nog gevaarlijk was. Blijkbaar dacht het Hof dat dit een mogelijkheid was. Ik was ontsteld dat ze zo konden denken. Dat zelfs het Hof geen enkel idee had van wat gratie in het geval van een levenslange gevangenisstraf inhield.’
Menselijk
Van Hattum was niet de enige die er zo over dacht. Ze sprak met verschillende experts die allemaal op hun eigen manier betrokken waren bij levenslanggestraften. In 2008 richtte ze met hen het Forum Levenslang op. Van het ministerie van Justitie kreeg Van Hattum toestemming om gratiedossiers uit de vorige eeuw in te zien. ‘Ik stond er helemaal versteld van hoe menselijk het er in die tijd aan toeging tussen ambtenaren en levenslanggestraften. De oprechte bezorgdheid die er was over een levenslanggestrafte en het perspectief dat er geboden werd. Levenslang betekende destijds niet levenslang; gedetineerden hadden perspectief op een vervroegde vrijlating. Toen het veiligheidsdenken aan het begin van deze eeuw de hoofdtoon is gaan voeren, veranderde de benadering van levenslang gedetineerden radicaal.’
De moeilijkheid van het Nederlandse systeem is dat het niet een onafhankelijke rechter is die besluit of zo iemand kan terugkeren in de samenleving, maar de minister voor Rechtsbescherming. Momenteel is dat Sander Dekker, en hij is van oordeel dat de levenslange gevangenisstraf tot de dood moet duren.
Er waren genoeg signalen dat het Nederlandse systeem niet in de haak was
In 2013 besliste het Europees Hof dat dit in strijd is met het Europees recht. ‘Het Forum Levenslang pleit daarom al jaren voor een onafhankelijke beoordeling door een rechter’, zegt Van Hattum. Toch is dit nog steeds niet aan de orde. Hoe verklaart zij dat Nederland na al die tijd nog steeds wegkomt met de huidige gang van zaken?
‘Minister Dekker heeft er gewoon geen zin in’, zegt Van Hattum. ‘Hij had zelfs het lef om tegen de Europese Mensenrechtencommissie te verklaren dat hij vond dat levenslang ook echt levenslang moest zijn.’ Daarnaast spraken ook rechters zich volgens haar niet duidelijk uit tegen het systeem. ‘Ik zie het een beetje zoals de toeslagenaffaire. Iedereen kijkt ernaar en niemand doet wat. De strafrechters hadden meer kunnen doen, kritischer mogen zijn. Er waren genoeg signalen dat het niet in de haak was.’
Slachtofferschap
Niet alleen levenslanggestraften, maar ook slachtoffers worden te veel aan hun lot overgelaten, meent Van Hattum. De minister voor Rechtsbescherming raadpleegt slachtoffers en nabestaanden pas als een levenslanggestrafte na 25 jaar bij het Adviescollege Levenslanggestraften verschijnt. Het idee dat hij hiermee de belangen van slachtoffers behartigt, verwerpt Van Hattum resoluut. ‘Slachtoffers worden niet meegenomen in het echte verhaal. De minister voedt het slachtofferschap juist. Je helpt nabestaanden niet door telkens te bevestigen dat ook zij levenslang hebben’.
Je helpt nabestaanden niet door te bevestigen dat ook zij levenslang hebben
Na 25 jaar moet je niet alles op het verleden richten, vindt ze. ‘Heb oog voor de ontwikkeling van zowel slachtoffer als dader. Neem slachtoffers mee in het hele verhaal. En dan niet in de strafoplegging, maar sta hen zo nodig bij in hun verdere leven.’
Van Hattum adviseert de minister om vooruit te kijken. Dekker moest op 19 januari van dit jaar terugkomen op zijn jarenlange weigering om Cevdet Y. gratie te verlenen. Nadat hij tot drie keer toe de rechterlijke adviezen om gratie te verlenen had genegeerd, werd hij door het Hof tot de orde geroepen. Het was voor het eerst sinds 1986 dat een levenslanggestrafte gratie werd verleend. Een lichtpunt voor Van Hattum: ‘Ik ben voor die man heel blij. Maar ik ben ook heel blij voor Nederland. Ik zie het als een overwinning van de rechtsstaat op de minister voor Rechtsbescherming.’
Twijfel
Aan de Tweede Kamer schreef minister Dekker dat hij er alles aan had gedaan om dit besluit te voorkomen. Toch lijkt de twijfel ook bij hem toe te slaan. Tijdens een interview met de NOS vroeg hij zich openlijk af of het misschien toch niet beter zou zijn als een rechter over dit soort zaken beslist. ‘Wij vinden in Europa dat je levenslanggestraften perspectief moet bieden. Ik hoop dat de minister voor Rechtsbescherming gaat inzien dat ook hij gebonden is aan het Europese recht.’
Van Hattum denkt samen met haar collega’s van het Forum Levenslang graag met hem mee. Maar zet hij geen stappen, dan gaat ze door. ‘De weerstand die de minister uitdrukkelijk benoemde brengen we graag naar het Europees Hof. De kans dat een klacht wordt toegewezen is door zijn openhartige brief vergroot’, zegt Van Hattum.
Stilzitten zit er voorlopig nog niet in. Van Hattum kijkt vooruit, maar denkt ook nog wel eens terug. Ze glimlacht. ‘Ik denk dat mijn vader het Forum Levenslang fantastisch zou hebben gevonden.’