38 jaar onderzoek op Cousin
Beschermer van een eiland
‘Strak wit zand, alle voetstappen die je ziet zijn van jezelf. Om je heen zie je allemaal meeuwen, sterns en noddies, het is geweldig! Ze landen bij wijze van spreken zo op je hoofd. Zelfs je huis zit vol met vogels en gekko’s. Maar verder, naast de dieren en jezelf, heb je niets.’
Hoogleraar evolutiebiologie Jan Komdeur weet nog precies hoe het was toen hij in 1985 voor de allereerste keer voet zette op het tropische eiland Cousin, dat onderdeel is van de Seychellen. ‘Daar gingen mijn vrouw en ik dus wonen. We verbleven in een kokosnotenschuur, met vier palen en een ijzeren dak.' Maar wel een schuur die te midden stond van hagelwitte stranden, tropisch regenwoud, wuivende palmbomen, fluitende vogels en zonnende hagedissen.
Komdeur was aangenomen als warden, beheerder van het eiland dat op dat moment nog onbewoond was. In zijn takenpakket: eilandmanagement, de flora en fauna beschermen tegen stropers én het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek voor de universiteit van Cambridge, waaraan hij toen was verbonden.
Met uitsterven bedreigd
Als onderwerp voor dat onderzoek koos hij het sociale gedrag van de seychellenzanger, een klein bruin vogeltje dat op dat moment alleen voorkwam op Cousin. Over deze soort was van de drie inheemse vogelsoorten het minste bekend en bovendien werden ze met uitsterven bedreigd. Komdeur ontdekte dat de zangers weleens in groepjes samen broedden en jongen grootbrachten. Hij dacht: dat is wel spannend, waarom doen ze dat?
Naast de dieren en jezelf, heb je daar niets
Met die hoofdvraag begon wat nu officieel ‘The Seychelles Warbler Project’ wordt genoemd, een groot onderzoeksproject dat al 38 jaar aan de gang is en is uitgegroeid tot een van de speerpunten van het Groningen Institute for Evolutionary Life Sciences (GELIFES) van de RUG. Het bestaat uit een groep onderzoekers van overal ter wereld die de seychellenzanger onderzoeken en tegelijkertijd proberen de populatie te redden.
De soort had het namelijk bijzonder moeilijk. De laatste vogeltelling voor de komst van Komdeur stamde uit 1968, toen het eiland nog een kokosplantage was. Er waren toen slechts dertig individuen. In die vijf jaar dat Komdeur op Cousin verbleef, besteedde hij veel tijd aan vogels tellen en ringen en leefgebieden van de vogels, ofwel territoria, afbakenen. Hij telde toen al ongeveer 320 vogels verdeeld over 115 territoria. Al aanzienlijk meer dan voorheen dus.
Uitdagende omstandigheden
Komdeur moest zijn werk in uitdagende omstandigheden doen: er was geen elektriciteit, geen drinkwater en er waren geen bedden. Al het voedsel, voornamelijk haaien en vissen, moesten hij en zijn vrouw zelf vangen en slachten. Of ze moesten met hun rubberboot boodschappen doen op een ander eiland, kilometers verderop.
Zo nu en dan kwam er een bootje toeristen het eiland bekijken, maar verder woonde het koppel er vijf jaar lang alleen, tussen de vogels, reuzenschildpadden, hagedissen en krabben. ‘Het was geweldig. Primitief ook. Je werkte keihard, zeven dagen per week. Maar soms... Ja, je was soms ook een beetje eenzaam.’
Het was ook niet ongevaarlijk, want contact krijgen met de buitenwereld was lastig. ‘Mijn vrouw had een keer een hele erge wond, en het zweerde ontzettend, want we hadden te weinig vitaminen. Gelukkig was er onder de toeristen toevallig een arts. Die heeft haar gewoon zonder verdoving ter plekke kunnen opereren’, vertelt Komdeur. ‘Achteraf denk je: je had er ook dood kunnen vallen, maar daar dacht je dan niet aan.’
Helpers
Desondanks lukte het Komdeur om een waslijst aan interessante eigenschappen van de zangers te ontdekken. Broedparen van de seychellenzangers bleken bijvoorbeeld gebruik te maken van helpers, vogels die zelf niet broeden, maar wel helpen met het opvoeden van de jongen van een ander paar. Dit doen ze, weten we nu, omdat er simpelweg te weinig ruimte op het eiland is om zelf een territorium te beginnen. Op deze manier zorgen ze nog steeds dat hun genen, die ze delen met hun familie, worden doorgegeven en blijven voortbestaan.
Als ze weinig voedsel hebben, kiezen ze voor een zoon, die het nest gaat verlaten
Waarom de seychellenzanger niet gewoon naar een van de andere eilanden vloog om zich daar te vestigen, is niet bekend. Misschien omdat in het verleden meerdere eilanden vol zaten met de zangers, en dat de vogels van Cousin nog steeds dachten dat er geen ruimte voor hen was. Zelfs al waren die andere zangers daar allang uitgestorven.
Ook ontdekte Komdeur dat vrouwtjesvogels zelf kunnen bepalen of ze een zoon of een dochter krijgen. Dit bleek handig, omdat alleen vrouwtjesvogels helpers zijn en de broedparen daarmee kunnen kiezen of ze een helper willen of niet.
‘Als ze genoeg voedsel hebben, kiezen ze voor een dochter, zodat die hen kan helpen met het opvoeden van toekomstige jongen, zonder dat de ouders zelf te weinig voedsel overhouden’, legt Komdeur uit. ‘Als ze zelf te weinig voedsel in hun territorium hebben, kiezen ze voor een zoon, die het nest gaat verlaten om zelf te gaan broeden.’
Broedparen verplaatst
In 1988 kreeg Komdeur toestemming om niet alleen onderzoek te doen naar de zangers, maar zich ook in te zetten voor het behoud van de soort. Hij mocht een aantal broedparen verplaatsen naar buureilanden Aride en Cousine. Extra interessant, omdat dit zorgde voor lege territoria op Cousin.
‘Dit gaf me de kans om een volgende vraag te onderzoeken’, vertelt Komdeur. ‘Hoe maken vogels de beslissing om te gaan broeden of te gaan helpen?’
Het is een unieke kans om een afgesloten populatie te bestuderen
Ook dat bleek weer te maken te hebben met de hoeveelheid voedsel die beschikbaar was in het territorium. Als vogel kan je namelijk beter je ouders in een voedselrijk territorium blijven helpen dan zelf proberen te broeden in een heel arm territorium, waar er geen garantie is of je jongen wel genoeg te eten hebben.
Inmiddels is de missie om de seychellenzanger te redden aardig gelukt en is het vogeltje allang niet meer alleen te vinden op Cousin. Hij floreert nu op vijf eilanden in de Seychellen. Bovendien is de status van de vogel van ‘bedreigd’ naar ‘kwetsbaar’ gegaan op de Rode Lijst van de International Union for Conservation of Nature (IUCN).
Laboratorium
Cousin zelf heeft nu een eilandbewaarder in vaste dienst en een modern onderzoekscomplex. ‘We hebben er nu een laboratorium, zonnepanelen, een koelkast, vriezers, ook voor tissue samples, dat soort dingen.’ Er zijn altijd wel een stuk of tien onderzoekers aanwezig - vaak van de RUG - die onderzoek doen naar de zanger en de overige natuur van het eiland. ‘Het is voor onderzoekers een unieke kans om een afgesloten populatie te bestuderen’, zegt Komdeur. En - niet onbelangrijk - Komdeur heeft langetermijndata over al die 38 jaar.
Ook Komdeur zelf werkt nog steeds intensief aan het project. Hij deed onlangs een aanvraag voor een ERC Grant van 2,5 miljoen euro voor het voortzetten van het seychellenzangeronderzoek. De grote vraag van nu is: hoe gaat het vogeltje om om met klimaatverandering?
Nieuw onderzoek zou bepaald geen straf zijn, vindt Komdeur. ‘Ik word warm onthaald door de lokale bevolking van de Seychellen en andersom. Als ik daar terug kom, is het gewoon als een deken, het voelt als thuis.'