Wetenschap versus wantrouwen
‘De waarheid staat op losse schroeven’
Door Rob van der Wal
By Rob van der Wal
Rob van der Wal
Rob begon als student-redacteur bij UKrant en is sinds mei 2023 terug als vaste medewerker. Hij schrijft nieuwsberichten, achtergrondartikelen – met een voorkeur voor wetenschap – en houdt zich bezig met internationaliseringszaken. Daarnaast werkt Rob als freelance wetenschapsjournalist. In zijn vrije tijd is hij drummer, radiomaker en moestuinier.Het was een artikel uit 2011 dat hem en zijn collega’s inspireerde, zegt psychologiedocent Anastasios Sarampalis.
‘Dat stuk probeerde te bewijzen dat mensen kunnen voorspellen welke kaart ze te zien krijgen, nog voor die getrokken is. Het schokte de wetenschappelijke wereld enorm dat het door de peerreview heen kwam.’
Sarampalis en zijn collega’s zetten vraagtekens bij de uitkomsten. ‘Er waren meerdere issues met het artikel. De statistieken waren bijvoorbeeld slecht gedaan. Uiteindelijk konden we alleen maar concluderen dat het onderzoek gebrekkig was.’
Hoewel het artikel in diskrediet werd gebracht en precognitie wederom onbewezen was, veranderde het wel iets in de psychologie, zegt Sarampalis. ‘Het droeg bij aan een sterk introspectieve periode in ons vakgebied. Als zo’n artikel door de ballotage komt, zijn onze publicatiemethodes dan wel goed? Doen we ons werk wel goed?’
Congres
Die vragen willen Sarampalis en zijn collega’s van de Research School of Behavioural and Cognitive Neurosciences aankaarten tijdens het Nothing But The Truth-congres op 7 en 8 december. Acht sprekers uit heel Europa komen naar Groningen om te discussiëren over waarheid in de wetenschap – en minstens zo belangrijk, hoe je die waarheid naar een breder publiek communiceert.
Om informatie te geloven moet die komen van een bron die mensen vertrouwen
Dat tweede punt is vooral erg moeilijk in deze tijd, zegt Karen Douglas, expert in de psychologie van complottheorieën en een van de sprekers op het evenement.
Een van de redenen dat complottheorieën zo aanslaan, legt ze uit, is dat er een dieper wantrouwen jegens de wetenschap heerst. ‘Het beeld van wetenschap is soms dat mensen vanuit een ivoren toren spreken. Wetenschap wordt niet altijd gecommuniceerd op een manier waar mensen zich in herkennen. Om informatie te geloven moet die komen van een bron die ze vertrouwen, maar dat is lastig, want niet iedereen vertrouwt dezelfde bronnen.’
Voor haar onderzoek komt de hoogleraar sociale psychologie aan de Universiteit van Kent in contact met familie en vrienden van complotdenkers. ‘Ze worstelen soms om tot iemand door te dringen als die in dat rabbit hole is verdwenen.’
Aantrekkelijk
Het kan ons allemaal gebeuren dat we in een complottheorie gaan geloven, benadrukt ze. ‘Ze zijn fascinerend. Het verhaal dat regeringen informatie achterhouden is soms erg aantrekkelijk, of het sluit aan bij wat je al denkt. En als je je onzeker voelt of het gevoel hebt dat je geen controle hebt over dingen, kunnen dat soort theorieën nog aanlokkelijker worden. Maar voor veel relaties vormen zulke overtuigingen een probleem.’
Sarampalis herkent het wantrouwen dat Douglas beschrijft. ‘We leven in een zogenoemde post-truth samenleving, waarin feiten en de waarheid op losse schroeven staan in het publieke debat. Je kunt sterk wetenschappelijk bewijs hebben dat toch niet geloofd of vertrouwd wordt.’
Je moet begrip tonen, maar tegelijkertijd ook vraagtekens zetten bij die ideeën
Het is sowieso erg lastig om de overtuigingen van een complotdenker te veranderen, zegt Douglas. ‘Als familieleden van zulke mensen contact met mij opnemen, bespreek ik met hen welke strategieën ze kunnen gebruiken om ervoor te zorgen dat die persoon zich niet nog meer alleen voelt staan, en vervreemdt van de mensen om hem heen.’
Als eerste, zegt ze, is het goed om te luisteren en te zorgen dat de andere persoon zich serieus genomen voelt. ‘Als je voor een heel aanvallende aanpak gaat, kan het zijn dat ze zich alleen maar verder terugtrekken in het complotdenken. Het is belangrijk dat je begrip toont voor de situatie, maar tegelijkertijd moet je ook vraagtekens zetten bij die ideeën.’
Hoe je dat aanpakt? ‘Ga het gesprek aan over welke informatie ze hebben, wat hun bewijs is en hoe ze daaraan komen’, zegt Douglas. ‘Is de bron betrouwbaar? Hoe hebben ze die gevonden? Het klinkt simpel, maar dat is het natuurlijk niet.’
Schadelijk
Interessant genoeg zijn er aanwijzingen dat mensen uit relatief democratische en goed-georganiseerde landen als het Verenigd Koninkrijk en Nederland meer geneigd zijn om in complottheorieën te geloven, zegt ze. ‘Dat heeft ermee te maken dat zij meer kans hebben om de rol van de regering in twijfel te trekken dan mensen in minder vrije landen.’
Er werden enorm veel middelen ingezet om mensen te testen op autisme
De ene soort theorie is schadelijker dan de andere, volgens Douglas. ‘Anti-vaccinatieverhalen kunnen een hele bevolking in gevaar brengen. Als die veel mensen ervan weerhouden om zich te laten inenten, werken de vaccinaties niet. En theorieën over politiek of stemgedrag kunnen ervoor zorgen dat mensen betrokken raken bij radicalere politiek en geweld.’
Complottheorieën kunnen ook schadelijk zijn voor de wetenschap, voegt Sarampalis daaraan toe. Neem de claim dat vaccinaties autisme veroorzaken: ‘Dat zorgde ervoor dat er enorm veel wetenschappelijke middelen ingezet werden om mensen te testen op autisme. Die middelen konden niet voor ander onderzoek gebruikt worden.’
Inenting
Het lijkt mogelijk te zijn om mensen ‘in te enten’ tegen complottheorieën, merkt Douglas op, door ze eerst een zwakke ‘dosis’ van zulke verhalen toe te dienen. Die herkennen ze als nep, waardoor het waarschijnlijker wordt dat ze later ook sterkere theorieën kunnen weerstaan. ‘Het is een beetje als een vaccinatie tegen een ziekte, waarbij je ook een zwakke dosis geeft. Maar we weten niet hoe lang dit werkt.’
Uiteindelijk is het niet realistisch om complottheorieën helemaal te willen uitbannen, stelt ze. ‘Mensen zullen er altijd in geloven. Die theorieën zijn gewoon onderdeel van hoe mensen denken. Maar omdat sommige verhalen erg schadelijk zijn, is het belangrijk om met elkaar te praten over wat waar is en wat niet.’
Met het congres in december hoopt Sarampalis een gesprek op gang te brengen over hoe je wetenschappelijke waarheden met het publiek moet delen. ‘Er gaat duidelijk iets mis als tientallen jaren praten over de gevaren van klimaatverandering niet voldoende is gebleken om mensen van mening te laten veranderen. We roepen nog steeds niet zo hard om maatregelen als we volgens mij zouden moeten doen.’
De inschrijving voor Nothing But The Truth is gesloten, maar als je een plekje op de wachtlijst wilt, kun je een e-mail sturen. Voor het debat My Truth is Your Truth? zijn nog wel kaartjes. Het symposium is bedoeld voor de hele wetenschappelijke gemeenschap.