Gezegden van elders
Hij gleed binnen op een broodje garnalen
Door Eoin Gallagher
By Eoin Gallagher
Eoin Gallagher
‘Mijn favoriete gezegde? Dat moet wel zijn: wie goed doet, goed ontmoet’, zegt docent oudfries en Friese taalgeschiedenis Anne Popkema.
De schoonheid van het spreekwoord zit hem in de poëzie ervan, zegt hij, in de positiviteit en de universaliteit van de boodschap. Het idee dat je goede dingen te wachten staan als je goede dingen doet, is een wijsheid die in heel veel talen terugkomt, in varianten op ‘je oogst wat je zaait’ en de subtiele herinnering dat ‘wie kaatst de bal kan verwachten’.
Ons dagelijkse taalgebruik zit zo vol zegswijzen dat we ons er vaak niet eens bewust van zijn dat we ze gebruiken, totdat je iemand uit een ander land een spreuk uit zijn eigen taal hoort debiteren – net zo puntig en vaak verwarrend, maar vertaald naar het Engels of Nederlands opeens gloednieuw.
Want zegswijzen kom je in alle talen tegen, zegt Popkema. ‘Het is een manier om algemene wijsheden van de ene op de andere generatie overdragen.’
Universeel
De wetenschapper heeft een studie gemaakt van spreekwoorden en zelfs zijn eigen Friese gezegde bedacht: Better hjoed goed as moarn better (beter vandaag goed dan morgen beter). Hij schreef er samen met collega’s Jan Willem Bolderdijk en Saskia Peels-Matthey ook een boek over, Achterhaalde waarheid? Zin en onzin van spreekwoorden. Daarin onderzoeken ze het waarheidsgehalte van Nederlandse spreekwoorden. Welke gaan vandaag de dag nog steeds op en welke zijn aan een update toe? ‘Hoewel spreekwoorden niet letterlijk waar hoeven te zijn om een wijsheid over te brengen.’
Spreekwoorden, zegt hij, zijn vaak verwarrend en moeten een beetje ontcijferd worden om ze te kunnen begrijpen. Maar dat is een voordeel, vindt Popkema: ‘Dat is toch ook gewoon beter? Als ze letterlijk waren, dan was er weinig aan. Door het cryptisch te maken, maak je het universeel.’
Ze zorgen er ook voor dat je diepe waarheden en ingewikkelde ideeën makkelijk in het dagelijkse gesprek kunt opnemen, terwijl je tegelijkertijd laat zien dat je de taal tot in de puntjes beheerst, zegt Popkema. ‘Ik kan de taal lezen, ik kan hem schrijven en ik weet zelfs wanneer ik welke spreekwoorden moet gebruiken.’
Cultuur
Maar ze zeggen ook iets over de cultuur van een land. ‘Nederland was altijd sterk agrarisch, en Friesland is dat nog steeds, dus veel van onze spreekwoorden hebben iets met koeien en schapen te maken.’ De zon, daarentegen, kom je weinig tegen in ons zegswijzen.
Verschillende talen kunnen natuurlijk vergelijkbare gezegden hebben. Als ze uit dezelfde taalfamilie afkomstig zijn, zoals Nederlands en Duits, dan kunnen ze overgedragen worden en blijven voortbestaan terwijl de taal verandert.
Maar culturen kunnen ook unieke manieren bedenken om dezelfde dingen te zeggen, weet Popkema. ‘Een bepaalde wijsheid kan in verschillende culturen in heel andere bewoordingen gezegd worden, omdat het een algemene waarheid is die voor de hele mensheid opgaat.’
Achteraf kijk je een koe in zijn kont nederlands
Omdat Nederlanders een natie van veehouders zijn, is het niet meer dan logisch dat dit gezegde over een koe gaat. Het schetst niet alleen een amusant beeld van iemand die naar de anus van een koe staart, maar het is ook een manier om te zeggen dat het makkelijk is om naderhand te zeggen wat er in een bepaalde situatie had moeten gebeuren. Wat je ook kunt zeggen: achteraf is het mooi wonen.
Rana guda daya narke kakin zuma shima yana iya taurare yumbu nigeriaans
Dezelfde zon die was doet smelten, kan ook klei hard maken
Dit spreekwoord herinnert je eraan dat situaties in het leven zijn wat je er zelf van maakt. Het betekent dat als zich een uitdaging voordoet, je er negatief naar kunt kijken, maar het ook kunt zien als een kans om te groeien en veranderen. In moeilijke tijden kun je door hard werk en volharding het beste maken van de obstakels op je pad.
Oppe og gråter ikke noors
Ik ben opgestaan en ik huil niet
In het echte hoge Noorden, Noorwegen, is dit een gebruikelijk antwoord als iemand je in de ochtend vraagt hoe het gaat. De uitdrukking, vol luchtig sarcasme, moet niet letterlijk opgevat worden, maar is een goede reactie als je een ochtendhumeur hebt en geen zin in een praatje.
Att glida in på en räkmacka zweeds
Binnenglijden op een broodje garnaal
Deze uitdrukking is eigenlijk een soort belediging waarmee je zegt dat iemand verwend is, of iets niet zelf heeft verdiend. Hij komt voort uit het feit dat garnalen in Zweden historisch gezien een hapje waren voor de elite. Dus als iemand een hoge functie krijgt die hij niet noodzakelijk verdient, dan is hij naar binnen gegleden op een broodje garnaal.
We are not here to fuck spiders australisch
We zijn hier niet om spinnen te neuken
Dit is brutaal sarcasme op z’n best uit het land down under waar dodelijke spinnen, slangen en andere enge beestjes alomtegenwoordig zijn. Je zegt dit tegen iemand om duidelijk te maken dat je spijkers met koppen wilt slaan. Je ziet zo voor je dat een vent in een oranje hesje dit op een bouwplaats schreeuwt tegen het groentje, of dat je het op een feestje te horen krijgt van een vriend die wil dat je het samen met hem op een zuipen zet. Jullie zijn hier tenslotte niet om spinnen te neuken!
Mit sietsz, nem hajt a tatár hongaars
Waarom ben je zo gejaagd? De Tataren zitten je niet achterna
Dit gezegde gebruiken Hongaren graag als iemand haast heeft. Het verwijst naar de verovering van Hongarije door de Mongolen, waarbij ze het land innamen en de steden in brand staken. De Tataren waren een van de grootste Mongoolse stammen, vandaar dat ze nu nog altijd een plekje in het Hongaarse taalgebruik hebben.
千里之行，始于足下 chinees
Een reis van duizend mijl begint met één stap
Dit spreekwoord, dat wordt toegeschreven aan de wijsgeer Lao Tzu, kun je in je achterhoofd houden als je begint aan het schrijven van je scriptie of proefschrift. Sommige taken zijn zo overweldigend dat je geen idee hebt waar je moet beginnen, en of je het überhaupt wel kunt. Tuurlijk, het is makkelijk om dan maar te gaan soggen, maar de boodschap hier is duidelijk: neem een eerste kleine stap en je bent op weg naar de eindstreep.
סבתא שלך בגבס hebreeuws
Je oma zit in het gips
Dit is een vreemde en nogal verwarrende belediging en het is niet erg duidelijk wat ermee bedoeld wordt. Maar interessant is ie wel, en je bereikt er twee doelen mee: je maakt iemand waarschijnlijk boos omdat je over z’n oma begint, en tegelijkertijd laat je hem verbluft achter, terwijl hij zich vertwijfeld afvraagt wat een oud vrouwtje in het gips er nou weer mee te maken heeft.
If there was work in the bed, he would sleep on the floor iers
Als er werk te doen was in bed, zou hij op de grond slapen
Deze Ierse steek onder water is een iets minder cryptische manier om iemand af te zeiken. Je zegt ermee dat iemand geen werkethos heeft en is populair bij ouders die vinden dat je maar lui bent: ‘Mijn god, als er werk te doen was in bed, zou jij liever op de grond slapen.’
Desenmerda-te portugees
Ont-stront jezelf
Deze is van een poëtische grofheid. Je kunt iemand die in de problemen zit hiermee op een botte – en komische – manier duidelijk maken dat diegene moet kalmeren en het op moet lossen. Je zegt dus eigenlijk tegen iemand dat die uit de stront moet zien te komen.