De duistere kant van Aletta Jacobs
Heldin met een kras
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Ze schrok.
Emeritus hoogleraar moderne geschiedenis Mineke Bosch had jarenlang onderzoek gedaan naar de internationale vrouwenbeweging en Aletta Jacobs. Dus toen ze in 2019 werd gevraagd om toe te treden tot een commissie die ervoor moest zorgen dat Aletta een standbeeld kreeg bij de Hofvijver in Den Haag – waar Willem II en Johan van Oldenbarnevelt ook al staan – was ze daar helemaal voor.
En het was belangrijk ook. Want waar de mannen de publieke ruimte domineren, ontbreken vaak de vrouwen. Dit project was revanche.
Alleen gaf de kunstenaar de opdracht terug. ‘Ze zei dat ze in mijn biografie over Aletta gelezen had dat Aletta Jacobs een racist was.’
‘Dat was toch wel een flinke schok’, zegt ze. ‘Je kunt zonder meer zeggen dat ze racistische uitspraken heeft gedaan. Maar ze bestreed systematisch het ten onrechte maken van sekseverschillen en zette zich in voor vrouwenrechten. Dat was heel moedig en belangrijk.’
Maar dat standbeeld van Aletta is er nooit gekomen.
Pijnlijk
Ze hoort het ‘net wat te vaak’, zegt Bosch. Een leerlingbegeleider mailde haar over een rondleider bij het Universiteitsmuseum die Aletta een racist noemt tegen een bezoekende klas kinderen. Of het duikt op in reacties onder een artikel over Aletta.
Pijnlijk, vindt ze. Want het beeld van iemand als Jan Pieterszoon Coen in Hoorn staat er nog altijd, zelfs al richtte hij een slachting aan op de Banda-eilanden. En ook Petrus Regout, schuldig aan het genadeloos uitbuiten van zijn werknemers, kinderen vaak, is nog te zien in Maastricht.
Vrijwel iedereen vond dingen waar we nu heel anders over denken
~ Mineke Bosch
Het debat over wat we moeten doen met ons ‘omstreden erfgoed’ is nuttig en belangrijk, zegt ze. ‘Maar het debat over het omstreden erfgoed van vrouwen kán niet eens worden gevoerd, omdat het er nauwelijks is.’
Als je iemand wilt cancelen omdat hij of zij dingen vond of dacht die tegenwoordig niet meer door de beugel kunnen, dan moet je iedereen uit de geschiedenis schrappen. ‘Je moet ieder geval op zich historiseren’, zegt ze. ‘En in zijn context plaatsen. Op deze manier kun je niemand meer eren, want vrijwel iedereen vond dingen waar we nu heel anders over denken.’
Brieven
Alles draait om de brieven die Aletta schreef tijdens haar wereldreis in 1911 en 1912 door Afrika, Azië en Rusland. Het doel was om in contact te komen met vrouwen buiten Europa en ook daar de strijd voor het vrouwenkiesrecht te stimuleren.
Maar in haar brieven sijpelt ook het wereldbeeld door van een welgestelde, witte vrouw in de vroege twintigste eeuw. Zo ziet ze in Kaapstad allemaal verschillende ‘rassen’. ‘De kleine, fijn gebouwde, aapgelijke Bosjesman en vrouw, de Hottentot, de Zulu, de Basuto, de Kaffer en alle andere kleurlingen, probeeren hier in kleeding en gebruiken de Europeër na te doen en zien er daardoor dikwijls allerbespottelijkst uit’, schrijft ze.
Ze is vertederd door de kinderen, die ze chocolaatjes geeft. Maar schrijft dan, grappend: ‘Mrs. Catt heeft reeds den wensch geuit om op haar verjaardag van ons zoo’n klein negertje cadeau te krijgen, maar het mag dan niet grooter worden.’
Op andere plekken geeft ze blijk van goede bedoelingen. Ze schrijft hoe ze afkeurende blikken ontvangt, ‘omdat ik mij met een kleurling op een voet van gelijkheid onderhoudt’.
Maar dan zegt ze ook: ‘Het zal nog een heel langen tijd duren voordat de Zuid-Afrikaansche bevolking zal inzien, dat de zwarte menschen eveneens onze broeders en zusters zijn, die echter nog op een lager trap van ontwikkeling staan en daarom juist onze hulp en steun in de eerste plaats noodig hebben.’
Onontkoombaar
Inderdaad, de uitspraken zijn pijnlijk. Bosch schreef er al in 1999 een artikel over in Journal of Women’s History. Ook wijdde ze er een kritisch hoofdstuk aan in haar biografie van Jacobs. Ze getuigen van een superioriteitsgevoel en een hiërarchische blik op andere volkeren die tegenwoordig totaal onacceptabel zijn, maar zegt Bosch, ‘in die tijd vrijwel onontkoombaar’.
Mensen knepen een oogje dicht omdat ze voor de vrouwenzaak streed
~ Anjana Singh
Net als haar tijdgenoten keek ook Aletta Jacobs door de oriëntalistische bril die de Ander tot een mindere maakt en het ‘zelf’ verheft. ‘Het is maar weinigen gegeven om los te komen uit het discours van je tijd’, zegt Bosch.
Het Westerse denken – en ook de vrouwenbeweging – was doordrenkt van de evolutiegedachte. Het was een manier om los te komen van vooroordelen uit het verleden en van religie. Bosch vreest dat als mensen Aletta Jacobs nu een racist gaan noemen, ze uit de historische canon van Nederland wordt gepraat, terwijl zij en haar collega’s zo hard hebben gewerkt om haar erin te krijgen. ‘En ze staat er nog enkel in als uitzondering op de regel. Leerlingen van nu leren eigenlijk nog steeds dat vrouwen er alleen toe doen als zij koningin zijn, of minnares van een beroemde man.’
Mildheid
Maar anderen denken dat Aletta te lang op een voetstuk is gezet. Historicus Anjana Singh bijvoorbeeld, die aan het einde van deze maand haar onderzoek naar het slavernijverleden van Groningen presenteert. ‘In het verleden is er met mildheid naar Aletta Jacobs gekeken’, zegt ze. ‘Hoewel mensen wisten dat ze een racist was, werd ze getolereerd en geëerd. Mensen knepen een oogje dicht voor haar racisme omdat ze voor de vrouwenzaak streed.’
En dát het racisme is, wat ze leest in de brieven van Aletta, daar is wat Singh betreft geen twijfel over. ‘Ze gebruikt het woord “aapgelijke”’, benadrukt ze. ‘Ze ontmenselijkt hen.’
Dat vindt ook geschiedenisstudent en voormalig secretaris van Black Ladies of Groningen (BLOG) Bahati Nyahunzvi. Ze was oprecht geschokt toen ze – ergens rond de onthulling van de muurschildering van Aletta Jacobs – hoorde over de ‘andere kant’ van het feministische icoon. ‘Ik heb er flink voor gevochten dat er een completer beeld van haar werd gepresenteerd. Maar hoe meer ik met mensen sprak, hoe meer ik me realiseerde dat het ook belangrijk is om tactisch te zijn.’
Voor haar als Zimbabwaanse komen sommige opmerkingen erg dichtbij. Zoals het moment waarop Aletta haar bezoek aan Victoria Falls beschrijft en dan vertelt hoe de kamermeisjes eruitzien als ‘naakte jongens, enkel met een zwembroekje gekleed. Het zijn echter voorbeeldige kamermeisjes, zoo netjes doen zij hun werk, alleen voor het vasthaken van een vanachter sluitende japon of blouse niet goed te gebruiken’. ‘Ik ben een zwarte vrouw en ik vind het interessant dat iemand mij zo makkelijk kan reduceren tot mijn kleur. Dat mensen weten dat dit gebeurt en er geen problemen mee hebben.’
Mensen kijken liever weg als een onderwerp hen ongemakkelijk maakt, weet ze inmiddels. Of ze dekken het toe. ‘Dan zeggen ze: “Oh, ze was geen racist, ze zei alleen maar racistische dingen”, omdat je haar dan op dat voetstuk kunt blijven zetten.’
Geen context
Toch, van een universiteit had ze anders verwacht. Juist binnen de academische omgeving moet studenten een compleet beeld worden aangeboden, zodat die vervolgens zelf hun mening kunnen vormen.
Maar op de website van de RUG wordt met geen woord gerept over de ‘andere’ kant van Aletta. En in het Universiteitsmuseum ligt weliswaar een uitgeprint A4’tje met daarop twee van Jacobs’ bedenkelijke uitspraken, maar in de vaste opstelling, die in 2018 nog vernieuwd werd, is enkel aandacht voor de bekende zaken: Aletta’s studie, haar strijd voor vrouwenkiesrecht, haar wereldreis. ‘Maar de context ontbreekt. En dat vind ik persoonlijk wat beledigend’, zegt Bahati.
Je kunt geweldig zijn en toch racistische denkbeelden hebben
~ Bahati Nyahunzvi
Maar wat dan? Moeten we de vrouw cancelen die zoveel heeft gedaan voor vrouwenrechten? Haar borstbeeld weghalen van het Harmonieplein en de muurschildering overkalken?
‘Ik geloof niet in de cancelcultuur’, stelt Singh. ‘Maar de waarheid moet boven tafel komen. Mensen moeten weten hoe alomtegenwoordig racisme was en hoe racistisch de meeste van onze helden waren. We moeten zulke vraagstukken met elkaar bespreken.’
Dat de kunstenaar de opdracht voor het Haagse standbeeld terug gaf, vindt ze terecht. Het feit dat daar vervolgens niet meer over is gesproken, niet. ‘En nu hebben we het er weer over. Blijven we onze fouten herhalen en blijven we racisme tolereren? Valse helden verheerlijken?’
Niet de enige
Bahati is minder scherp dan Singh. Een standbeeld mag best, want ‘ze deed geweldige dingen’. Voor haar gaat het vooral om het beperkte beeld dat nu van Aletta Jacobs wordt geschetst. ‘Ik snap waarom het lastig gaat zijn om het feit te adverteren dat ze wat onplezierige kanten had. Maar het is belangrijk om de context te schetsen, zodat mensen een completer beeld krijgen.’
Net als Singh benadrukt ze dat Aletta Jacobs niet de enige was met een racistisch wereldbeeld in haar tijd. Maar het is belangrijk om te beseffen dat dit ook invloed had op haar overige werk. ‘Twee dingen kunnen beiden waar zijn. Je kunt een geweldig en capabel iemand zijn en toch racistische denkbeelden hebben die je onderzoek beïnvloeden.’
We willen haar niet cancelen, absoluut niet, maar nuanceren moet
~ Lars Hendrikman
Aletta beter inbedden in haar tijd en een completer beeld geven van wie ze was en in welke tijd ze leefde, lijkt de beste oplossing. Ook omdat cancelen het gesprek onmogelijk maakt, benadrukt Tim Huijgen. ‘En daar ben ik een absolute tegenstander van.’
De historicus en lerarenopleider houdt zich bezig met het contextualiseren van historische kennis in het onderwijs. ‘Als je met dit soort dingen geconfronteerd wordt, levert dat een cognitief conflict op’, zegt hij. ‘Mensen kijken vaak met een heel presentistisch kader naar het verleden. Maar daar moet je voor oppassen.’
Hij wil de ideeën van Jacobs op geen enkele manier relativeren of goedpraten. Maar dat hoeft ook niet, zegt hij. ‘Wat je moet doen is informatie aanbieden over de situatie van toen.’ Denk bijvoorbeeld aan het toenmalige wereldbeeld en de politieke situatie. ‘Daarna ga je de situatie opnieuw bekijken. Heeft dit je beeld bijgesteld? Is Aletta voor jou nog steeds een heldin?’
Mensen hoeven het daarna niet eens te zijn, maar het helpt hen wel om zich te verplaatsen in de ander en begrip te kweken.
Niet verdoezelen
Dat is iets dat de nieuwe directeur van het Universiteitsmuseum, Lars Hendrikman, absoluut wil gaan doen. Ook hij zag met enige verbazing dat de informatie in de huidige Aletta Jacobskamer beperkt was. ‘In een volgende opstelling zou ik een evenwichtiger beeld willen schetsen’, zegt hij. ‘We kunnen de verdiensten van Aletta waarderen en omarmen zonder de scherpe randen daarvan te verdoezelen’, zegt hij.
Een lespakket, dat momenteel in ontwikkeling is, zal daar ook aandacht aan besteden. ‘We willen haar niet cancelen, absoluut niet. Maar nuanceren moeten we absoluut, met inachtneming van de wetenschappelijke en historische context.’
Voor Bosch zal dat een opluchting zijn. Ze is bepaald niet blind voor deze ‘duistere’ kant van Aletta. In haar biografie benoemt ze onverbloemd dat de koloniale blik van Aletta vormend was voor het feminisme dat ze vertolkte. En tegelijk was haar feminisme ‘in zijn voortdurende herhaling van ontwikkelingsschema’s met de bijbehorende hiërarchieën vormend voor ongelijkheid en racisme.’
Te bourgeois
Maar je moet oppassen met het cancelen en wegzetten van mensen, vindt ze. ‘Dan kun je de hele geschiedenis wel afschaffen.’ Ze herinnert zich hoe Aletta Jacobs in de jaren zeventig ‘te bourgeois’ werd gevonden in de toenmalige socialistische cultuur. ‘En zou ze tegenwoordig te wit zijn? Ze was zoveel meer. Wie intersectionaliteit echt serieus wil nemen, moet ook die aspecten meewegen.’
Geen heldin misschien, die op een voetstuk moet. Wel een vrouw van vlees en bloed die in sommige opzichten radicaal was en in andere opzichten helemaal niet.
Wat Singh betreft moeten we misschien helemaal ophouden met het zoeken naar helden uit het verleden. ‘Aletta Jacobs leefde in een tijd die ten diepste racistisch was’, zegt ze. ‘Waarom moet je naar het verleden kijken voor je helden? Als het verleden duister en smerig is, laten we dat dan benoemen en doorgaan met het vechten voor gelijkheid en tegen racisme. Je kunt ook helden vinden in de huidige tijd. Leg de lat hoger voor helden, anders kun je ze beter niet hebben.’
Een online uitgave van de brieven van Aletta Jacobs vind je hier.
Mineke Bosch schreef een biografie over Aletta Jacobs: Aletta Jacobs 1854 1929, een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid (Uitgeverij Balans, 2005)