Haaien en roggen horen in de Waddenzee
De ideale kraamkamer
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Christien is sinds 2016 achtergrondcoördinator bij UKrant. Ze plant de achtergrondverhalen en begeleidt de auteurs. Bij haar eigen verhalen ligt de focus op wetenschap en academisch leven. Daarnaast schrijft ze veel over onderwerpen als sociale veiligheid en maakt ze graag persoonlijke interviews. In haar vrije tijd schrijft ze jeugdboeken en geeft schrijftrainingen.Als roggen- en haaienkenner Guido Leurs de zee bij Guinee-Bissau inloopt, voert hij doorgaans een klein dansje uit. De ‘stingray shuffle’ noemt hij dat: in plaats van te stappen, schuift hij met zijn voeten over de grond, zodat het zand op de bodem in beweging komt.
Dat doet hij niet voor niets. Hij verjaagt zo pijlstaartroggen – een vissoort die zich kiplekker voelt in het waddenachtige gebied. Want een steek van de pijl is niet alleen heel erg pijnlijk, maar ook giftig. De Australische dierenkenner Steve Irwin overleed zelfs nadat hij door een pijlstaartrog in de borst was getroffen.
‘Maar ik snap dat zo’n rog het niet heel prettig vindt als er iemand op hem gaat staan’, zegt Leurs, die werkt aan een PhD-onderzoek naar het belang van haaien en roggen in de voedselketen. ‘Dus dat moet je gewoon accepteren en er rekening mee houden.’ Je moet, vindt hij, beseffen dat jij als onderzoeker intreedt in hun wereld en dat je daar niet thuishoort. Dus als er een ongeluk gebeurt, is dat jouw schuld. Niet die van de rog.
Angst
Hetzelfde geldt voor een haai die een zwemmer aanvalt. ‘Wij willen recreëren in gebieden waar zij wonen’, zegt hij. ‘Het is toch gek? Als iemand in Australië wordt aangevallen door een haai, staat dat bij ons in de krant. Maar als iemand in Afrika wordt aangevallen door een leeuw, komt dat niet verder dan de lokale media.’
Het tekent onze angst voor de dieren. Films als Jaws en Deep Blue Sea hebben daar weliswaar aan bijgedragen, maar Leurs denkt ook dat het dieper gaat dan dat. ‘Het komt uiteindelijk door onze angst voor water. En dat is logisch, want daar horen we niet thuis.’
We zijn bang voor het water, want daar horen we niet thuis
En dus geven we de haai de schuld als hij een zwemmer in Australië aanziet voor een smakelijk hapje. ‘Maar als iemand gaat hardlopen op de savanne en door een leeuw wordt aangevallen, zeggen we: dan moet je daar niet gaan lopen.’
Als het aan Leurs ligt, komt daar verandering in. Hij is al sinds zijn veertiende gefascineerd door de dieren en probeert al jaren hun reputatie te verbeteren, als onderzoeker aan de RUG, maar ook als organisator van speciale haaienreizen naar de Azoren.
Want dat is nodig, vindt hij. Niet alleen zijn het immers prachtige dieren, ze spelen ook nog eens een essentiële rol in het ecosysteem. Alleen maakt de angst dat we daar onvoldoende oog voor hebben.
Waddengebieden
Vorige week nog publiceerde Leurs samen met collega’s een onderzoek naar het belang van haaien en roggen in waddengebieden, gebieden zoals onze eigen Waddenzee. Die rol lijkt namelijk aanzienlijk groter dan gedacht.
Haaien gaan altijd voor de zwakke en zieke dieren
Meestal zien we waddengebieden als van groot belang voor vogels. Talloze soorten gebruiken ze om bij te tanken tijdens hun trek, of om te overwinteren. Het rijke bodemleven – schelpdieren, wormen en krabben – maken ze daar bij uitstek geschikt voor. Maar ook haaien en roggen maken een onmisbaar deel uit van dergelijke getijdengebieden, weet Leurs, die zich baseert op zijn onderzoek in Guinee-Bissau en Mauritanië.
‘Ze veranderen de bodem’, zegt Leurs. ‘Ze graven bijvoorbeeld kuilen en woelen de bodem om. Dat heeft invloed op de vegetatie, of kan een schuilplek bieden voor kreeften of wormen.’
Tegelijk zijn ze top-predatoren – ze staan aan de top van de voedselketen. En dat zorgt ervoor dat ze de populatie van vissen, krabben en andere waddenbewoners gezond houden. ‘Ze gaan immers altijd voor de zwakke en zieke dieren’, benadrukt Leurs.
Tot slot heeft de aanwezigheid van zulke rovers invloed op het gedrag van prooidieren. Net als de wolf, zorgen ze voor een ‘landscape of fear’, zegt Leurs. Oftewel: enkel hun aanwezigheid heeft al invloed op de manier waarop de dieren zich gedragen – ze vermijden bijvoorbeeld bepaalde gebieden die ze zien als gevaarlijk.
Verschuilen
Maar haaien en roggen hebben deze waddengebieden zelf ook nodig, ontdekte Leurs. Kleinere soorten en jonge dieren gebruiken het ondiepe water om zich te verschuilen voor grotere soortgenoten. ‘Ze zijn kannibalistische beesten’, zegt hij. ‘En ze eten ook net zo gemakkelijk hun eigen jongen.’
Voor grote vissen zijn de droogvallende wadplaten te gevaarlijk: ze kunnen gemakkelijk vast komen te zitten als het water zich terugtrekt. Bovendien jagen ze liever in de diepere zee. ‘Veel grotere soorten haaien moeten zelfs voortdurend in beweging blijven, omdat ze anders niet kunnen ademen’, zegt Leurs. ‘ Waddengebieden zijn daarmee de ideale kraamkamer.’
We moeten weten wat er ontbreekt om de haaien terug te kunnen brengen
Die waddengebieden staan echter onder druk, met name door intensieve visserij en achteruitgang van de habitat. Dat geldt voor onze eigen Waddenzee, maar ook voor getijdengebieden elders in de wereld. ‘In Guinee-Bissau en Mauretanië wordt er weliswaar gevist in kleine bootjes, maar dat zijn er wel veel meer dan vroeger. Dat gaat echt om grote aantallen.’
Bovendien liggen de grote, industriële boten net buiten de getijdengebieden te wachten. Haaien die uit hun kraamkamer naar de diepzee zwemmen lopen daarom het risico om op een bord te belanden. ‘Vergis je niet, wij in Nederland eten misschien geen haaien, maar in veel andere culturen vormen ze een belangrijke bron van eiwitten’, zegt Leurs. ‘Veel lokale gemeenschappen zijn voor hun voedsel van haaien en roggen afhankelijk. En dan zijn er natuurlijk ook nog de haaienvinnen.’
Voor haaien is dat slecht nieuws. Wereldwijd wordt momenteel een derde van de ongeveer 1.200 haaien- en roggensoorten met uitsterven bedreigd. Maar voor soorten waarvan nu bekend is dat ze waddengebieden gebruiken, gaat dat om ongeveer de helft. ‘Daarnaast verdwijnen de waddengebieden zelf ook, wat een groot probleem is voor soorten die deze gebieden gebruiken’, constateert Leurs. ‘Volgens een recente schatting is 16 procent van het oppervlak van waddengebieden verdwenen sinds 1984.’
Bevissing
Hoe de situatie is in onze eigen Waddenzee, is gek genoeg onduidelijk. Recent onderzoek suggereert dat de geulen tussen de Waddeneilanden van belang zijn als kraamkamer, bijvoorbeeld voor ruwe haaien. Maar in de zee zelf komen haaien nog nauwelijks voor.
Dat komt waarschijnlijk omdat de Waddenzee erg veranderd is door het afsluiten van de voormalige Zuiderzee en door intensieve bevissing. ‘Er zal bijvoorbeeld meer zeegras geweest zijn, waartussen vissen zich konden verschuilen’, denkt Leurs. ‘En ook de wadplaten zullen er heel anders uitgezien hebben.’
En dat is uiteindelijk precies de reden dat hij naar Guinee-Bissau en Mauritanië gaat voor zijn onderzoek. ‘Want daar komen ze nog wél veel voor en kunnen we die ecologische rol goed bestuderen. Dan weten we ook wat er ontbreekt om ze terug te kunnen brengen. ’