Mackor vreest voor rechtsstaat
Gooi die luiken open
In 2019 richtte het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een denktank desinformatie op. Het doel? Ingrijpen op sociale media, in samenwerking met partijen als Facebook, Google en Instagram zelf. Berichten van personen die desinformatie verspreiden, verwijderden ze actief. Dat gebeurde allemaal achter de schermen: ook de Tweede Kamer wist van niets.
De denktank werd in eerste instantie opgezet vanwege de steeds lager wordende vaccinatiegraad onder kinderen voor met name mazelen, maar ging door tijdens corona. Van een huisarts die twitterde over het virus, overwogen ambtenaren om diens account te blokkeren, bleek uit onderzoek van NRC.
Nadenken over de balans tussen desinformatie en het verspreiden van juiste informatie is op zichzelf prima, zegt hoogleraar professie-ethiek en rechtsfilosoof Anne Ruth Mackor, die zich in de rechtsstaat verdiept heeft. ‘Maar je wilt als burger wel weten wat er gebeurt. Op het moment dat een overheid achter de schermen met organisaties als Facebook aan tafel zit om de vrijheid van meningsuiting in te perken, is dat niet transparant. Dan is niet te controleren of de overheid in strijd handelt met de wet.’
Rechtsstaat
Door geen openheid te geven, ondermijnt de overheid zelfs de democratische rechtsstaat, betoogt ze. De rechtsstaat, maar ook de wetenschap, is namelijk gebaseerd op een set min of meer afgesproken normen en waarden: de verlichtingsidealen. Bovendien baseert de overheid haar beleid idealiter op wetenschappelijke kennis.
Zonder transparantie is niet te controleren of de overheid in strijd handelt met de wet
De hoofdgedachte van zowel wetenschap als rechtsstaat: de tegenstander wordt gezien als gelijkwaardig en discussies zijn openbaar, zegt Mackor. ‘Zo wordt een discussie geen machtsstrijd, maar een manier om tot beter onderbouwde oordelen en besluiten te komen.’
Openheid zorgt ervoor dat besluiten te controleren zijn, zegt ze. ‘Het achterhouden van informatie door de overheid, zoals welke personen lid waren van de denktank en op basis van welke criteria berichten wellicht zelfs werden verwijderd, hoort daar niet bij.’
Doorlopende discussie
Ook wetenschap bestaat bij gratie van openbare discussies. Minister Dijkgraaf verdedigde de wetenschap de afgelopen tijd herhaaldelijk door te stellen dat zij ‘met zekerheden en onzekerheden’ – ‘de feiten’ presenteert en dat ‘de natuur’ het laatste woord heeft. ‘Dat is te simpel’, zegt Mackor. ‘Het zijn niet “de feiten” en “de natuur”, maar de mensen die spreken. En is er geen laatste woord, omdat er een doorlopende discussie wordt gevoerd.’ Oftewel: er worden voortdurend nieuwe hypotheses gemaakt en getoetst. ‘Daar is openbaarheid voor nodig, en die ontbreekt nu soms.’
Een voorbeeld: in de eerste maanden van de coronacrisis stond de democratische rechtsstaat op verschillende manieren onder druk. Het kabinet gaf de regie vrijwel volledig over aan de wetenschap, via het OMT. ‘In eerste instantie is dat nog wel begrijpelijk’, zegt ze. ‘Je hebt te maken met een crisis.’
Het betekende echter ook een gebrek aan openbaarheid én een eenzijdige vertegenwoordiging. ‘In het OMT was vooral de medische wetenschap vertegenwoordigd wanneer het over maatregelen ging. De sociale wetenschappen en rechtswetenschap deden niet mee.’
Bovendien was er ook binnen het OMT soms sprake van discussie, zoals bij het wel of niet heropenen van de scholen. Van de interne overwegingen kwam echter weinig naar buiten.
Bedreigd
Het is begrijpelijk dat je niet alles op tafel legt, zegt Mackor. ‘Ten eerste moeten mensen zich vrij voelen hun ideeën in te brengen en daar later op terug te kunnen komen, zonder dat je alles naar buiten brengt. Ten tweede zijn verschillende mensen van het OMT bedreigd om hun standpunten. Dat was waarschijnlijk nog erger geweest wanneer al hun overwegingen naar buiten waren gekomen.’
De angst voor bedreigingen ondermijnt het publieke debat
Toch zouden zowel de democratische rechtsstaat als de wetenschappelijke gemeenschap geholpen zijn met een openbare publiekssamenvatting van het overleg. ‘Een versie met onderbouwde meningsverschillen waarvan iedereen kan zeggen: daar sta ik achter. Andere wetenschappers kunnen dan zeggen: “Er is net dit onderzoek met dit argument voor de discussie verschenen”, of “Dit argument is allang onderuit gehaald”. Dat zorgt voor openheid in het debat.’
Twee collega-juristen van Mackor, Wim Voermans en Jan Brouwer, kozen voor het publieke debat. Zij hadden kritiek op de juridische houdbaarheid van noodverordeningen en besloten in de media te reageren. Uiteindelijk waren zij twee van de weinigen die in het nieuws kwamen. ‘Terwijl er ook juristen met een andere mening zijn’, zegt Mackor. ‘Zij denken wellicht: ik hoef niet per se in de openbaarheid te treden, want ik weet niet wat ik dan over mij heen krijg. Juist die angst voor bedreigingen ondermijnt het debat.’
Onafhankelijkheid
Naast bedreigingen van de rechtsstaat door ontbreken van transparantie en door desinformatie, staat ook de onafhankelijkheid van de rechtsstaat onder druk. In Nederland moeten de rechters en politiek, in de rol van wetgevende en uitvoerende macht, in principe gescheiden zijn. Dat is de zogenaamde trias politica.
‘Maar soms lijkt een oordeel van een rechter politiek ingegeven’, zegt Mackor. ‘Er was bijvoorbeeld veel discussie over de Urgenda-uitspraak.’
De klimaatorganisatie spande een rechtszaak aan tegen de overheid. De inzet: de overheid moet zich houden aan het verminderen van de CO2-uitstoot met 25 procent in 2020. De overheid heeft daar door het ondertekenen van het klimaatverdrag van de VN al mee ingestemd, maar deed niet genoeg om die doelstelling te halen. Urgenda won de zaak uiteindelijk in hoger beroep.
‘Er is weinig wet- en regelgeving op dit gebied’, zegt Mackor. ‘De vraag is dan: interpreteerde de rechter de internationale wetten en regels die er wel zijn te vrij om tot zijn oordeel te komen? En zat de rechter daardoor te veel op de stoel van de wetgever? Eigenlijk krijgt een rechter in controversiële zaken als deze vaak het verwijt dat zijn oordeel een politiek oordeel is.’
Maatschappij
Mackor wil dergelijke verwijten graag voor zijn. En dus is het van belang om een rechterlijk oordeel zo te onderbouwen dat ook de samenleving het begrijpt, zegt ze.
Het is een onderwerp waarover ze als rechtsfilosoof met rechters spreekt. ‘Aan de ene kant zijn rechters onafhankelijk, dus moeten ze een grote afstand houden van de samenleving. Aan de andere kant kunnen ze niet negeren wat er in de maatschappij gebeurt. Als je bijvoorbeeld een straf oplegt waarvan je al weet dat sommige mensen die te laag vinden, dan moet je nadenken over de vraag: hoe zorg je ervoor dat je een goede motivering geeft?’
Hoe zorg je ervoor dat je als rechter een goede motivering geeft voor een oordeel?
En ja, dat kan frustrerend zijn. ‘Rechters proberen hun uitspraak goed te onderbouwen. Maar er hoeft maar één iemand die motivering niet te lezen en op social media te zeggen: “Dat was weer een waardeloze uitspraak.” Dan leest bijna iedereen alleen die oneliner, en bereikt je genuanceerde motivering je publiek niet.’
Dat mensen niet altijd de juiste informatie krijgen, is niet per se aan hen zelf te wijten, zegt Mackor. ‘Iedereen die op sociale media ronddwaalt, merkt hoe slim die platforms in elkaar zitten. Ze willen ervoor zorgen dat je blijft doorscrollen. Mensen die trollenlegers en bots op social media inzetten, springen in op dat mechanisme. Ze zorgen voor een heleboel rommel op de sociale media, waardoor betrouwbare informatie onvindbaar wordt.’
Die stroom aan desinformatie is lastig in te perken, denkt ze. ‘Ze hebben in Finland een onderwijsprogramma dat kinderen leert om te gaan met het bombardement aan desinformatie uit Rusland.’ De kinderen leren hoe nepnieuws wordt gemaakt en hoe het te herkennen is. ‘Die aanpak is misschien interessant, als hij ook echt blijkt te werken. Wellicht kunnen we daar in Nederland ook naar kijken.’
Eerder schreef Anne Ruth Mackor een opiniestuk over de epistemische bedreigingen van de rechtsstaat, dat verscheen in het juridische maandblad ArsAequi.