Feringa en Lubbe maken scheikunde tastbaar
‘Zonder chemie geen mobieltjes of shampoo’
Nobelprijswinnaar Ben Feringa houdt van de salmiak in zoute drop. Niet direct vanwege de smaak, maar omdat het molecuul – een combinatie van ammoniak en zoutzuur – ooit door priesters van de Egyptische god Amon werd geproduceerd uit verbrande koeienpoep. Sal ammoniac noemden ze het.
Hij vertelt het met glinsterende ogen. ‘Dat verzin je niet, toch?’
Taxol is ook zo’n mooie. Een enorm ingewikkeld molecuul dat wordt gemaakt in de schors van de taxusboom en een geweldig medicijn vormt tegen borstkanker. Jammer alleen dat een boom er tachtig jaar over doet om genoeg schors te maken voor slechts twee behandelingen. Gelukkig zit in de naalden van een ander type taxus een stof die er behoorlijk dichtbij komt. Haal deze 10-deacetylbaccatine eruit en dan heb je nog maar vier reacties nodig om het medicijn te maken.
Andere vakgebieden lijken veel tastbaarder te zijn voor mensen
Dat molecuul is dan weer de persoonlijke favoriet van Feringa’s voormalige promovenda en huidige collega Anouk Lubbe.
Vanzelfsprekend kregen beide stofjes een plaatsje in het boek Alledaagse moleculen dat het tweetal vorige week presenteerde in wetenschapscentrum Nemo. Een vrolijk koffietafelboek waarin het ze tientallen moleculen beschrijven uit het leven om ons heen. Van methaan (hoofdbestanddeel van aardgas en koeienscheten) tot elastaan (essentieel in stretchbroeken) en van LC (het stofje dat ons moderne beeldschermen bracht) tot morfine (dat ook in het maanzaad op je broodje blijkt te zitten).
Onbekend
Het zat hen al een tijdje dwars: mensen weten niet zoveel van scheikunde. Sterrenkunde, ja, je hoeft de katernen in de wetenschapsbijlage maar even open te slaan of spectaculaire plaatjes gemaakt door de nieuwste telescoop spatten van de pagina. Biologie – of het nu gaat om grutto’s, wolven, of het ecosysteem op de Noordpool – doet het ook altijd goed. En vanzelfsprekend geneeskunde. ‘Die vakgebieden lijken veel tastbaarder te zijn voor mensen’, zegt Lubbe.
Maar scheikunde, het vak waar zij en Feringa zo vreselijk veel van houden, is de grote onbekende. ‘En dat terwijl bijna alles bestaat uit moleculen’, zegt Feringa. ‘Ik kan het niet vaak genoeg zeggen: die tafel, dat kopje, de pen die je in je handen houdt, de lucht die we inademen, het glas van je telefoon en de broek die je draagt… het zijn allemaal moleculen.’
Er zijn zelfs meer moleculen, zegt Feringa, dan sterren in het heelal. Dus waarom zijn we zo mateloos geboeid door die sterren, maar vergeten we de moleculen? Hij grinnikt. ‘En ze lijken nog minder op elkaar ook.’
Eenzijdig
Misschien heeft het iets te maken met de slechte reputatie van het vak. Mensen vonden scheikunde en natuurkunde vaak al ingewikkeld op de middelbare school. ‘En veel mensen hebben scheikunde als niet altijd even geweldig gezien’, denkt Feringa. ‘Vanwege de milieuvervuiling en gevaarlijke chemische stoffen.’
Zonder chemie heb je geen mobieltjes, geen kleding en geen shampoo
Een eenzijdig beeld overigens, vindt hij. Want probeer maar eens te leven zonder chemie. ‘Dan heb je geen mobieltjes, dan heb je geen kleding en sta je ’s ochtends onder de douche zonder shampoo.’
Natuurlijk zijn er nare dingen gebeurd, beseft Feringa. ‘En we hebben nog steeds problemen waar we hard aan moeten werken, zoals plastic recycling en afval van geneesmiddelen. Maar het beeld is bij veel mensen toch wel vertekend tussen de oren gekomen.’
Ze merken het bij publiekslezingen, bij schoolbezoeken, bij panels. Mensen hebben vaak geen idee hoe de tastbare wereld om hen heen eigenlijk in elkaar steekt. En als ze het proberen uit te leggen, dan komt het niet binnen. ‘Vorige week zaten we bij Khalid en Sophie’, vertelt Lubbe. ‘Olcay Gulsen zat daar ook en zei aan het einde: “Oh, ik ben nu echt wel geïnteresseerd geraakt in moleculen, want er zijn ook een heleboel huidverzorgingsproducten waar het in zit.” Tja, toen dacht ik: missie mislukt. Hebben we een kwartier gepraat over moleculen en blijkbaar is het nog niet duidelijk.’
Enthousiasmeren
Toch hoopt het tweetal dat hun boek mensen helpt om een beter beeld te krijgen van die legodoos van moleculen die je kunt combineren tot andere moleculen met totaal andere eigenschappen. Ze verwachten niet dat het grote publiek dezelfde schoonheid ziet in de soms complexe vormen van moleculen als zij en ook niet dat ze de eindeloze variaties en mogelijkheden herkennen. ‘We wilden enthousiasmeren, op een luchtige manier, middels onderwerpen die mensen aanspreken’, zegt Feringa.
En dus is er een hoofdstuk over fruit met moleculen als citroenzuur en etheen: hetzelfde stofje dat je fruit laat rijpen, blijkt dus ook de bouwsteen voor het plastic boterhamzakje. ‘Het is het 2×4-blokje van de legodoos’, volgens Lubbe. In het hoofdstuk over sport figureert melkzuur: het molecuul dat je spieren in brand zet als je zwaar traint. En in het hoofdstuk over medicijnen vertellen Feringa en Lubbe over aspirine en penicilline en viagra. Hamsters, schrijven ze, blijken sneller te herstellen van een jetlag als je ze een lage dosis van het erectiemiddel toedient.
Het allerlaatste hoofdstuk reserveerden ze voor hun eigen werk. Voor de moleculaire motor die Feringa zijn Nobelprijs bracht, de moleculaire schakelaars waar nog altijd druk mee wordt geëxperimenteerd in het Feringalab en de moleculaire windmolens.
Gecheckt
Alles is uitgebreid nagezocht en gecheckt, want twee wetenschappers van dit kaliber kunnen natuurlijk niet op fouten betrapt worden. ‘Kijk, als het in het Journal of the American Chemical Society staat, dan kun je ervan uitgaan dat het klopt. Maar dan kom je een artikel tegen over een bepaald molecuul in voedsel en dan staat het in het Journal of Agriculture and Food Chemistry of zo. Nou is dat volgens ons een legitiem vakblad, maar zoek dat maar eens uit in een veld dat het jouwe niet is.’
Maar de lezer vallen ze daar niet mee lastig. ‘Dit boek is bedoeld voor mensen met een basisinteresse in wetenschap’, zegt Feringa. ‘Voor mensen die wel eens het wetenschapskatern in de krant openslaan en onze fascinatie voor moleculen in ons dagelijks leven willen delen. En dan zeker ook voor de middelbareschoolleerlingen, of misschien leerlingen aan het eind van de basisschool.’ Maar mocht iemand ergens twijfels over hebben, dan is de verantwoording er in ieder geval wel.
Als je sommige mensen mag geloven, zitten wij in een soort van complot
Het allerbelangrijkste is de hoop dat ze de vonk kunnen laten overspringen. En dat mensen wat minder bang worden voor hun vak, want dat is belangrijk. ‘Ik denk dat er op dit moment veel wantrouwen is en desinformatie’, zegt Lubbe. ‘Als je sommige mensen mag geloven, zitten wij in een soort van complot om iedereen weet ik wat voor nare stofjes toe te dienen.’
Alleen al wat basiskennis kan dat tegengaan, hopen ze. Want is het niet gek dat mensen wel een besef hebben van talen, of de wereldgeschiedenis, maar niet van de alledaagse wereld om hen heen? ‘Ik denk dat het net zo normaal moet zijn om te weten dat er moleculen zitten in het glas water dat je drinkt. Zodat je een beetje wijs kunt worden uit de wereld om je heen.’
UKrant mag drie exemplaren van ‘Alledaagse moleculen’ weggeven. Wat we graag willen weten: welk molecuul vind jij het mooist? Stuur een mail naar de redactie of ga naar UKrant op Instagram