‘Don’t lick before it drops!’ waarschuwt Elmeri. De masterstudent ruimtelijke wetenschappen is met 9-1 aan het verliezen tijdens een spelletje tafeltennis met een vriend, die veel te zelfverzekerd kijkt. Diens triomfantelijke blik maakt plaats voor verwarring: ‘Huh, wát zei je nou?’ 

Wat Elmeri Niemi bedoelt is: doe voorzichtig, wees geduldig, want er is een goede kans dat dit misgaat. Hij weet dat de Finse uitdrukking niet bestaat in het Engels en dat er in de vertaling alleen maar een verzameling woorden zonder betekenis overblijft. Maar ‘hold your horses’, of welke ander Engels equivalent dan ook, is gewoon niet afdoende hier. Voor Elmeri is het gebruik van Finse uitdrukkingen in zijn gesprekken een soort privégrapje, en daarnaast een manier om het contact met zijn taal niet te verliezen. ‘Ik ben een reclamebureau voor de Finse taal.’

Elmeri is niet de enige die zo van zijn moedertaal houdt. Taal is de kern van alles wat we doen, denken, communiceren en voelen. Het maakt onlosmakelijk deel uit van ons leven. Maar de meeste studenten aan de RUG staan elke dag voor de opdracht om te doen, denken, communiceren en voelen in een taal die niet hun eigen is. 

‘Als ik Fins spreek, is het alsof ik in een soort linguïstische flow kom’, zegt hij.

‘Het voelt alsof er iets in mij losgemaakt wordt als ik Cypriotisch spreek’, beaamt psychologiestudent Eleni Kouzi uit Cyprus. ‘Ik ben veel informeler, ik ben niet zo op mijn hoede. In het Cypriotisch heb ik meer ruimte om gek te doen, om creatiever te zijn in hoe ik praat.’ 

‘Het Sloveens heeft nu een heel andere betekenis voor me, het geeft me een vertrouwd gevoel. Het is een manier om met thuis in verbinding  te komen’, zegt Tjaša Drobnič, die ook psychologie studeert. 

Engels

En toch zijn ze het er alle drie over eens dat studeren en communiceren in het Engels, nu ze in Groningen zijn, heel normaal voelt en geen enkele moeite kost. ‘Het is alsof mijn brein het verschil tussen de twee talen niet merkt; als je de grens overgaat waarbij een taal soort van gaat leven voor je, hoef je niet meer te vertalen’, legt Tjaša uit.

In het Cypriotisch heb ik meer ruimte om gek te doen

Ze vermoeden dat dit op het conto geschreven kan worden van alle Engelstalige films, liedjes en media die ze tot zich nemen. ‘Engels is overal’, zegt Tjaša. En het is natuurlijk ook nog zo, merkt Elmeri op, dat Engels ‘de taal van de wetenschap’ is. 

Overschakelen op het Engels is alleen niet helemaal zonder gevolgen, weten de studenten. Bepaalde kenmerken van de manier waarop je praat en zelfs persoonlijke eigenschappen kunnen verloren gaan – zelfs als je nauwelijks merkt dat je een andere taal spreekt. ‘Afhankelijk van de taal die ik spreek komen er andere aspecten van mijn persoonlijkheid naar voren’, zegt Tjaša. Ze is simpelweg niet dezelfde persoon in het Engels als in het Sloveens. 

Gevoel voor humor

Aruca Martín, een Spaanse student toegepaste taalwetenschap, heeft dit fenomeen niet alleen besproken tijdens haar master, maar heeft het zelf ook ervaren. ‘In het Spaans heb ik volgens mij een ander gevoel voor humor, gebruik ik een ander soort sarcasme en druk ik mezelf zachter uit, zegt ze. 

Die humor en dat sarcasme komen soms niet goed over in een andere taal, heeft ze gemerkt. ‘Neem bijvoorbeeld de uitdrukking estar espeso. Dat betekent iets als “je bent niet zo snugger”. In Spanje kun je dat prima zeggen tegen een vriend waarbij het niet zo lekker loopt die dag. Maar ik zei dat een keer tegen een niet-Spaanse vriendin en zij vond dat heel erg, tot ik het uitlegde.’ 

Nu heeft ze dus wel door dat niet alles zo makkelijk vertaald kan worden en dat wat bedoeld was als grappige opmerking makkelijk een belediging kan worden, zonder dat je de woorden verandert.  

Eleni heeft een vergelijkbaar gevoel bij haar taal. ‘In het Cypriotisch ben ik informeler op een manier die ik niet in het Engels kan reproduceren. Ik kan iemand op een heel warme manier beledigen, dat is een typerende manier van praten voor ons.’ 

Hersenstructuren

Het verschil dat de studenten benoemen is niet alleen maar een gevoel – het bestaat ook echt, bevestigt Seçkin Arslan, expert in neurolinguistiek. Als je brein een moedertaal verwerkt worden er net iets andere hersenstructuren geactiveerd dan als je een tweede taal verwerkt – al overlappen ze elkaar wel. ‘Hoe groot het verschil is hangt af van uiteenlopende factoren: hoe goed je die taal spreekt, hoe vaak je input krijgt in de taal. Taalverwerking is een dynamisch proces dat anders verloopt naarmate je meer ervaring hebt met een taal.’   

We gebruiken altijd Engelse stopwoordjes en uitdrukkingen, geen Spaanse

En het gaat nog verder. Hoewel studenten zichzelf beter kunnen uitdrukken in hun eigen taal, kan het voelen alsof die taal niet geschikt is voor studiezaken. ‘Ik weet niet eens of ik wel een wetenschappelijk essay zou kunnen schrijven in het Spaans’, zegt Aruca. 

‘Ik zou heel benauwd zijn als ik college moest geven in het Turks’, zegt zelfs Arslan. ‘Na twintig jaar de terminologie in het Turks niet gebruikt te hebben moet ik naar woorden zoeken.’ 

Tegelijkertijd doet het Engels schrikbarend snel zijn intrede in hun eigen taal. ‘Als ik met mijn vrienden praat gebruiken we altijd Engelse stopwoordjes en uitdrukkingen, geen Spaanse’, zegt Aruca. ‘We gebruiken bijvoorbeeld nooit het Spaanse woord voor willekeurig – aleatorio – maar zeggen het in het Engels, random.

Code switching

Het komt niet alleen voor dat woorden onvertaald in een andere taal opduiken, maar soms krijgen ze ook een taalkundige make-over, zoals Eleni beschrijft: ‘We nemen veel woorden over uit het Engels en “vercypriotiseren” die dan. Vibe, bijvoorbeeld – sfeer – wordt vibaro.’

Dat fenomeen heet code switching in de taalkunde. ‘Het gebeurt constant’, legt Arslan uit. Bij Turkse Nederlanders komt dit bijvoorbeeld ook voor. ‘In het Turks heb je twee verschillende grammaticale achtervoegsels voor de verleden tijd: eentje voor als je zelf bij een gebeurtenis was en eentje voor als je van iemand anders hebt gehoord wat er is gebeurd. Het Nederlands kent dat verschil niet.’   

Ik ben het Spaans en Spanje hier veel meer op waarde gaan schatten

Tweetalige Turkse Nederlanders merken dit onderscheid minder goed op. En datzelfde geldt voor velen van ons: we worden minder gevoelig voor de subtiele nuances in onze moedertaal. 

Elmeri vond dit erg ongemakkelijk worden en maakt nu heel bewust gebruik van zijn eigen levendige, genuanceerde Finse taal. ‘Mijn vrienden en ik vermijden Finnglish met opzet.’

‘Soms zijn we een beetje lui en spreken we een mix van Cypriotisch en Engels, maar ik zou liever mijn eigen taal oefenen zodat die niet verminkt raakt’, zegt ook Eleni. 

Herwaardering

Ze stelt de subtiele schakeringen van haar moedertaal een stuk meer op prijs nu ze hem niet vaak meer kan spreken. ‘Toen ik nog in Cyprus woonde, vond ik de taal op een gegeven moment niet leuk meer en probeerde ik te vermijden dat ik iets in het Cypriotisch moest zeggen. Maar sinds ik hier ben heb ik een ander perspectief gekregen en ben ik de taal echt gaan waarderen.’ 

Dat geldt ook voor Aruca: nu ze haar eigen taal niet meer overal om zich heen hoort is hij een stuk belangrijker voor haar geworden. ‘Doordat ik hierheen ben gekomen en me in zo’n interculturele omgeving bevind, ben ik het Spaans en Spanje veel meer op waarde gaan schatten.’

De studenten hebben in Groningen weinig mogelijkheid om hun eigen taal te spreken en dus proberen ze de verbinding met thuis op andere manieren te zoeken. Elmeri leest bijvoorbeeld de belangrijkste Finse krant om de taal bij te houden en ook op de hoogte te blijven van wat er speelt in zijn land. 

En ze duiken in de muziek: Tjaša en Aruca vertellen allebei dat hun liefde voor liedjes in hun eigen taal duidelijk groter geworden is sinds ze in het buitenland verblijven. ‘In Slovenië vond ik Sloveense muziek slecht, maar nu heb ik er opeens behoefte aan’, zegt Tjaša. 

Elmeri grijnst. ‘Ja! Ik luisterde nooit naar Finse muziek toen ik nog in Finland woonde, en nu voelt het als een geweldige manier om verbonden te blijven met mijn taal.’

Engels