Het is zo’n gezellige straat. Fietsers slalommen behendig tussen de voetgangers door; uit de feestwinkel waar ik ooit dat belachelijke oranje hoedje voor Koningsdag kocht, komt een man naar buiten. Sinds ik acht maanden geleden Lübeck verruilde voor Groningen, ben ik fan van de Folkinge.

Maar verder had ik nooit echt over de straat nagedacht, tot ik een documentaire over de stad zag. Daarin stopt een Duitse verslaggever voor een deur waar ik al tientallen keren voorbij was gelopen. Een vrouw legt uit dat de deur symbool staat voor de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Groningen.

En toen ineens besefte ik: dit deel van de stad, waar nu charmante hipsterwinkeltjes, delicatessenzaken en restaurants zitten, was vroeger de Joodse wijk van Groningen. Maar van de 2800 Joden die hier ooit woonden, overleefden er slechts 120 de oorlog.

Verborgen verhalen

Nu ik dat weet, kan ik het niet meer vergeten. Elke keer dat ik door deze straat loop, vraag ik me af welke andere verhalen er verborgen liggen. Gelukkig is er iemand die alles weet over de Joodse geschiedenis van Groningen, en van deze straat in het bijzonder. Universitair docent geschiedenis Stefan van der Poel doet er al jaren onderzoek naar en is bereid me rond te leiden langs de nog zichtbare sporen uit het verleden.

Wat als de mensen die ik dagelijks zie, allemaal zouden worden weggevoerd?

We hebben nog maar net de Vismarkt verlaten als Van der Poel plotseling stilstaat. ‘Zie je dit?’ wijst hij naar een muur bij nummer 9 die ik nog nooit eerder echt had opgemerkt. Er zijn wat bakstenen verwijderd, waardoor het woord ‘weggehaald’ is ontstaan. ‘Dat herinnert aan de Joden die tijdens de deportaties van 1942 en 1943 uit hun huizen zijn gehaald’, legt hij uit.

Joden en niet-Joden woonden hier ooit zij aan zij, vertelt hij, maar door de deportaties veranderde de Folkingestraat enorm: bijna alle huizen kwamen leeg te staan.

Ik probeer het me voor te stellen. De stilte, de verlaten straat na de oorlog. Wat als de mensen die ik dagelijks zie – mijn klasgenoten, mijn buren – allemaal zouden worden weggevoerd? Het voelt vreemd om verdrietig te zijn om mensen die ik nooit gekend heb.

Stolpersteine

Maar er is meer, zegt Van der Poel. Onder mijn voeten zie ik bronzen maansikkels in het plaveisel verwerkt. Ze tonen de maancyclus in elf fasen, maar samen vormen ze ook de vorm van een oog. Wederom een verwijzing naar de geschiedenis van deze plek. Het Hebreeuwse woord voor ‘maan’ betekent ook ‘oog’, en het getal elf heeft ook een betekenis: in het Hebreeuws worden cijfers vaak aan woorden gekoppeld.

En dan zijn er nog de Stolpersteine, oftewel struikelstenen. Voor maar liefst acht huizen zijn messing plaatjes in het trottoir geplaatst, die markeren waar ooit Joodse families woonden. Ze gedenken de namen van vierentwintig mensen die zijn gedeporteerd en in concentratiekampen omkwamen. Eén steen, bij Folkingestraat 41, vermeldt zelfs negen namen.

Een gezin van negen mensen. Ik kende de Stolpersteine al, maar dat ik ze nu hier zie, maakt me verdrietig op een manier die moeilijk te beschrijven is. Het komt anders binnen als de namen verbonden zijn met een verhaal.

Bejaardentehuis

Nog confronterender is een plek ongeveer vijftig meter verderop, bij Schoolholm 26. Wat ik in de Folkingestraat zag raakte me al, maar hier liggen tientallen plaatjes – te veel om snel te kunnen tellen.

Het komt anders binnen als de namen verbonden zijn met een verhaal

‘Hier stond vroeger het bejaardentehuis Beth Zekenim’, legt Van der Poel uit. ‘Bij de eerste deportatie werden alleen de mannen meegenomen. De tweede was gericht op vrouwen en kinderen. Als laatste werden de ouderen gedeporteerd die hier nog over waren. Ik sprak met de man die in het huis ernaast woonde en hij vertelde me hoe de nazi’s ’s nachts met vrachtwagens kwamen om hen weg te halen.’

Door Van der Poels rustige, bedachtzame toon voelt het alsof we niet zomaar door een straat lopen, maar door een herinnering. Ik denk dat dit komt doordat hij met zoveel mensen uit deze buurt heeft gesproken. Het voelt alsof hij hun verhaal vertelt, en dat ik niet alleen over de geschiedenis leer, maar er middenin sta.

Overlevende

We keren terug naar de Folkingestraat en stoppen bij de Noord-Afrikaanse winkel Le Souk, waar ik soms olijven en kruiden koop. Het is een bescheiden gebouw, een plek die me nooit bijzonder was opgevallen.

Maar ook hier maakt de geschiedenis het speciaal. ‘Hier woonde Elie Aron Cohen’, vertelt Van der Poel. En Cohen overleefde de oorlog. ‘Hij werd naar doorgangskamp Westerbork gestuurd en later naar Auschwitz. Maar omdat hij geneeskundestudent was, zetten de nazi’s hem aan het werk. Van de Nederlandse Joden werd 78 procent vermoord tijdens de oorlog, maar 60 procent van de artsen overleefde.’ Van der Poel schreef vorig jaar een biografie over Cohen, getiteld Tussen Aduard en Auschwitz.

Een paar jaar geleden ben ik op schoolreis naar Auschwitz geweest en zag ik de gruwelen die de mensen daar hebben doorstaan. Het voelde als een plek waar je niet van terugkeerde. Ik weet nog hoe zwaar die dag me viel—de stapels schoenen, de koffers, de foto’s. Nu ik voor het oude huis van Elie Aron Cohen sta, komt dat gevoel weer terug.

Synagoge

We lopen verder. Tegenover de feestwinkel, naast de deur van het antiquariaat op nummer 23, zit een mozaïek van de achterkant van een paard. Ik wist nooit wat het daar deed, maar nu hoor ik dat er ooit een Joodse paardenslager op die plek woonde. ‘Paardenvlees is niet koosjer’, zegt Van der Poel, ‘maar de Joodse gemeenschap was hier heel divers. Veel mensen gingen niet vaak naar de synagoge. Sommigen trouwden met niet-Joden, of openden niet-koosjere winkels die door iedereen werden bezocht.’

Ik weet nog hoe zwaar die dag me viel: de stapels schoenen, de koffers

Ook de synagoge zelf is er nog. Van buiten lijkt hij verrassend veel op een gewone kerk. Als we eenmaal binnen staan, legt Van der Poel uit waarom: ‘De architect was een christen die tot dan toe alleen kerken had gebouwd. Daardoor is de binnenkant ontworpen in de vorm van een kruis.’

De kleine Joodse gemeenschap die na de oorlog overbleef, kon het gebouw niet meer onderhouden en moest het in 1952 verkopen. De heilige plek werd een wasserette.

Toen die zaak in 1973 sloot, dreigde sloop. ‘Gelukkig kwam een kleine groep voornamelijk niet-Joodse mensen in actie om het gebouw te redden. Nu is het deels een gebedsruimte en deels een cultureel centrum.’

Herinneren

Uiteindelijk komen we aan bij de deur die ik in de documentaire zag, aan het einde van de straat, vlak bij de Gedempte Zuiderdiep. De deur heeft geen klink, dus je kunt hem niet openen. Zelfs het raam ernaast is dichtgemetseld. ‘De geschiedenis van de Folkingestraat zit achter gesloten deuren’, verklaart Van der Poel de symboliek.

Maar het is belangrijk dat we ons die geschiedenis blijven herinneren, zegt Van der Poel. ‘We zijn allemaal met elkaar verbonden, en geschiedenis speelt een cruciale rol in ons leven. Ik vind dat je als inwoner van een plek haar geschiedenis moet kennen.’

En nu begrijp ik het pas echt. Deze straat, die zo bruiste tot de nazi’s haar bewoners wegvoerde, is uiteindelijk weer tot leven gekomen.

Engels