Jochen Mierau over het coronajaar
De twee grootste missers
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Er was één moment dat hij echt boos was. Eén moment in de anderhalf jaar dat Jochen Mierau vanuit Groningen zijn visie gaf op het coronabeleid van de regering, dat hij de reactie niet van zich af kon laten glijden.
Dat was niet toen iemand hem mailde met de mededeling dat ze alvast een plekje in een psychiatrische kliniek voor hem hadden gereserveerd voor na de coronacrisis. En ook niet toen iemand hem toevoegde ‘als de grote afrekening komt, sta jij er ook op’.
Nee, dat was het moment dat er vanuit een overheidspartij pogingen werden gedaan om hem en andere wetenschappers stil te krijgen. ‘We kregen de boodschap: we willen niet dat jullie je hierover uitlaten’, vertelt hij.
Oost-Duitsland
Wie dat precies deed? Dat wil de wetenschappelijk directeur niet zeggen. Mierau houdt het op ‘kanalen’ en ‘organisaties’. ‘Dat is wel een goede samenvatting, denk ik.’
Belangrijker is dit: er waren pogingen om het wetenschappelijk debat te onderdrukken. Dat regeringsbeleid? Dat was misschien rommelig, maar een rechte lijn naar het juiste antwoord was ook niet te verwachten. En dat is oké.
‘Maar we zijn niet voor niets uit Oost-Duitsland naar hier gekomen’, zegt Mierau, die op zesjarige leeftijd de Muur zag vallen, waarna hij met zijn ouders in Groningen belandde. Die achtergrond, zegt hij, maakt hem ervan bewust dat overheden het debat op verschillende manieren kunnen beïnvloeden en die zijn niet altijd fraai. En dít, dit moeten ze niet doen.
Dus was hij boos.
Gefundeerde mening
Mierau en zijn RUG-collega’s – virologen, sociologen, psychologen, historici en nog veel meer – vanuit de Aletta Jacobs School of Public Health (AJSPH) hebben een roerig jaar achter de rug. Vanaf het begin van de coronacrisis werd het beleid van de regering op de voet gevolgd. En de wetenschappers die elkaar net twee jaar eerder ‘gevonden’ hadden in het multidisciplinaire platform dat de AJSPH wil zijn, staken hun gefundeerde mening niet onder stoelen of banken.
Dit is een maatschappelijke crisis, geen gezondheidscrisis
Daarbij putten ze bovendien uit het grootschalige corona-onderzoek van Lifelines dat zowel de ziekte als de psychische gevolgen onderzoekt onder 50.000 noordelijke respondenten. Hier droegen veel onderzoekers van AJSPH aan bij. ‘De kennis uit dit onderzoek kan een belangrijke bijdrage leveren aan gezondheidsbeleid.’
Viroloog Alex Friedrich en Mierau bijvoorbeeld pleitten aanhoudend voor ‘testen, testen, testen’, toen dat nog niet vanzelfsprekend was. Zij wezen op het belang van een routekaart die burgers duidelijkheid zou geven over wat ze wanneer konden verwachten. Ze maakten zich sterk voor regionaal coronabeleid, zodat bij uitbraken niet het hele land op slot zou hoeven.
Spaanse griep
Historica Rina Knoeff wees op de manier waarop mensen tijdens pandemieën als de Spaanse griep of de pest reageerden. Niet zo heel erg anders dan nu. Hoogleraar gezondheidsrecht Birgit Toebes beargumenteerde waarom vaccinatieplicht misschien een goed idee is. ‘Dat deed al vroeg recht aan het feit dat de coronapandemie géén gezondheidscrisis is. Het is een maatschappelijke crisis met een gezondheidscomponent’, zegt Mierau.
Ze deden bovendien precies waar ze voor ingehuurd waren. Ze brachten hun kennis terug naar de maatschappij. ‘De AJSPH wil een netwerk zijn om interactie met de samenleving te bevorderen’, zegt Mierau.
Voor Alex Friedrich resulteerde dat in een plekje in het Outbreak Management Team. Anderen, waaronder Mierau, werkten meer achter de schermen in adviescommissies. En dat zijn goede raad niet per definitie werden opgevolgd? ‘Ik heb wel een visie’, zegt hij. ‘Maar in de politieke realiteit moeten meer belangen worden gewogen en dat is aan de politiek, niet aan de wetenschap.’
Wat nodig was, was het brengen van andere geluiden en scherpte in de discussie. En dát, zegt hij, is gelukt. ‘Het ministerie heeft het beleid niet in splendid isolation kunnen uitvoeren.’
Studentensteden
Maar natuurlijk was het fijn geweest als de overheid hier en daar geluisterd had. Neem de periode vlak na de zomer, toen de studenten massaal terugkeerden en de besmettingen snel begonnen op te lopen. Als eerste in de studentensteden. ‘Als er toen massaal getest was, hadden we misschien veel ellende voor kunnen zijn. Maar dat is niet gebeurd.’
Met massaal testen hadden we veel ellende voor kunnen zijn
Ander dingetje: hij pleitte al heel vroeg voor het gecontroleerd openen van de maatschappij door sneltesten. Nu pas is dat staand beleid. ‘Het Songfestival kon plaatsvinden met publiek door sneltesten. En de bekerfinale.’ Maar had het niet veel meer lucht gegeven als dat al in januari of februari was gebeurd?
Toch nuanceert Mierau. ‘Achteraf heb je alle kennis. Wat als er nu wel problemen waren met de vaccins? Wat als je in de situatie van Japan zit, met nog maar 5 tot 6 procent van de bevolking gevaccineerd? Zelfs nu weten we niet wat het najaar gaat brengen.’
Missers
Er zijn maar twee echt ‘grote’ missers, denkt Mierau. Twee fouten waar de overheid nog maar eens goed over na moet denken.
De eerste? Ze moeten het niet zélf willen doen. ‘Het ministerie van Volksgezondheid heeft zich jarenlang omgevormd tot een beleidsministerie’, zegt hij. ‘Maar toen de coronapandemie kwam besloten ze ineens dat ze dat beleid ook wilden uitvoeren.’
Ze gingen zich zelf bezig houden met de infrastructuur rond testen, zelf de vaccinatiecampagne opzetten. Waarom hebben ze dat niet aanbesteed? ‘Het gevolg was het ene IT-probleem na het andere, traag opschalen, duimendraaiende GGD-medewerkers die naar huis werden gestuurd terwijl ze de volgende week misschien weer wél nodig waren.’
De tweede fout is dat Den Haag geen oog had voor de enorme hoeveelheid beschikbare kennis onder handbereik. ‘Nederland is het enige land ter wereld waarvan alle universiteiten in de top 200 staan’, zegt Mierau. ‘Je kunt twisten over de waarde van die ranglijstjes en we hebben misschien geen universiteiten in de top 20 of 30. Maar geen enkel land heeft zo’n hoog niveau voor zoveel studenten. Waarom is die kracht niet gebruikt?’
Extra geld
De universiteiten belandden aan de zijlijn en kregen na lang zeuren wat extra geld toegestopt. Wetenschappelijke consensus werd praktisch genegeerd met dramatische missers als gevolg. ‘Bijvoorbeeld dat er geen asymptomatisch besmettingen waren’, zegt Mierau. ‘Terwijl dat vaker zo is met coronavirussen. Dus waarom zou dit een virus zijn waarbij het anders was? De snelheid waarmee dergelijke kennis werd verwerkt was veel te laag.’
De snelheid waarmee kennis werd verwerkt was veel te laag
Hetzelfde gebeurde met de mondkapjes. In het buitenland was allang erkend dat mondkapjes een bewezen effect hadden, maar Nederland weigerde te luisteren. ‘Er werd gezegd: we hebben de data nog niet. Maar je kúnt niet alle data hebben’, bezweert Mierau. ‘In de wetenschap werk je met theorie, ondersteund door data. Er had meer gewerkt moeten worden met wetenschappelijke consensus.’
Het gevolg was wat Mierau ‘kluitjesvoetbal’ noemt. De overheid zat in een crisismodus, gekenmerkt door tunnelvisie en cognitieve dissonantie. ‘Alle geluiden werden als ruis ervaren, maar er is altijd ruis’, zegt hij. Wetenschappers weten hoe ze daarmee om moeten gaan.
Gelukkig, vindt Mierau, gaat het na bijna anderhalf jaar best goed. De rust lijkt terug bij de overheid en er wordt eindelijk vooruitgedacht.
Obesitaspandemie
Maar hij waarschuwt ook. We moeten leren van deze pandemie om de volgende te kunnen bestrijden: de obesitaspandemie bijvoorbeeld die voor grote problemen gaat zorgen – ‘Daarvan zijn we nog niet eens uit de eerste golf’ – of de problemen die gaan ontstaan als er straks veel ouderen zijn en te weinig jongeren om hen te verzorgen.
Nederland moet aan de bak als het gaat om het herstel van vertrouwen in de overheid. Dat is essentieel als je een crisis wilt aanpakken. Maar door de aardbevingsellende, de toeslagenaffaire, de Q-koorts en de schandalen rond chroom-6 is dat danig aangetast. ‘Hoe kun je verwachten dat burgers je geloven, als je trackrecord niet vlekkeloos is?’
En dan? Een lerend gezondheidsstelsel inrichten, waarbij de overheid verplicht is voor de burger te zorgen. Er zijn milieudoelen waar de overheid zich aan moet houden. Er moeten ook gezondheidsdoelen komen, die desnoods af te dwingen zijn via de rechter. Dáár zit de winst. ‘De grootste gezondheidswinst in de afgelopen eeuw is gekomen door preventie’, benadrukt Mierau. ‘Door vaccinaties, riolering, wetgeving op arbeidsomstandigheden. Dat heeft ervoor gezorgd dat de levensverwachting bijna verdubbeld is.’
Mierau vertrouwt erop dat dat gaat gebeuren. Dat de overheid niet weer haar ogen sluit. ‘Ik ben nu eenmaal een rasoptimist. Deze crisis heeft de knelpunten in de zorg meer dan duidelijk gemaakt. Daar zullen we echt iets mee moeten.’