De opmars van het populisme
‘Geen middenweg op sociale media’
Door Ingrid Ştefan
By Ingrid Ştefan
Ingrid Ştefan
Het was 1993 en de jonge Rashid was net begonnen op de basisschool in Oezbekistan. Zijn leraar gaf hem een boek over Lenin en het Kremlin en zei dat hij de vlaggen op het Kremlin moest tekenen. Een week later kreeg hij een nieuw boek, en nu zei de leraar dat hij de foto van Lenin moest verscheuren, omdat hij een slechte man was.
‘Voor mij als sociale wetenschappers waren dit bepalende momenten die me duidelijk maakten hoe snel dingen kunnen veranderen’, zegt hij. ‘De held van gisteren is morgen de vijand. En vandaag verscheuren we zijn afbeelding en gaan we verder met een nieuw boek. Dat was fascinerend.’
Nu is Rashid Gabdulhakov universitair docent bij het Research Centre for Media and Journalism Studies, met als specialisaties sociale media, desinformatie en populistische politiek, met name in de context van Rusland en Centraal-Azië.
Het feit dat hij zijn vormende jaren doorbracht in Oezbekistan in de periode na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, heeft zijn behoefte aan antwoorden aangewakkerd, denkt hij. Daarom ging hij politicologie en veiligheid studeren, om de wereld om hem heen te kunnen snappen. Maar in 2015, toen hij zijn master in Genève deed, trok een ander onderwerp zijn aandacht: de media.
Verslaggeving
‘Het was het hoogtepunt van de zogenaamde vluchtelingencrisis in Europa en het viel me op dat er allerlei frames werden gebruikt om vluchtelingen als indringers af te schilderen’, legt hij uit. Het taalgebruik stond bol van de hyperbolen, met termen als ‘kudde’ of ‘tsunami’. ‘Toen besefte ik hoe belangrijk de rol van de media is bij het afbeelden van gebeurtenissen en het transformeren van gewone politieke onderwerpen in ‘veiligheidskwesties’. En hoe hun verslaggeving zelfs politieke uitkomsten kan bepalen.’
Bevroren conflicten worden nu weer ontdooid
Dat hij zijn onderzoek verlegde naar populisme gebeurde ook heel organisch, waarschijnlijk omdat hij al vanaf het begin zijn aandacht op Rusland richtte. ‘Ik bestudeerde hun inmengingstactieken, de manipulatiemethodes, de rol van propaganda. Ik zag hoe, op veel manieren, het leven tijdens de Sovjet-Unie terugkeerde’, vertelt hij. Zelfs in Oezbekistan wordt de afscheiding van de USSR nu als historisch ongelukje gepresenteerd.’
Het is belangrijker dan ooit dat de rol van de media in het populisme bestudeerd wordt, vindt hij. ‘Je ziet nu heel sterk dat bevroren conflicten weer ontdooid worden en dat Rusland zich actief bemoeit met Georgië, Moldavië, Roemenië.’
Vorige week braken er massale protesten uit in Georgië toen de pro-Russische regeringspartij – die afgelopen oktober aan de macht kwam – de onderhandelingen om lid te worden van de EU opschortte. En in Roemenië won een pro-Russische kandidaat onverwachts de eerste ronde van de presidentsverkiezingen – iemand die dankzij een TikTok-campagne op het laatste moment aan populariteit won.
Vruchtbare grond
Gabdulhakov maakt zich zorgen. En niet alleen vanwege Rusland, maar ook omdat het populisme zich door heel Europa verspreidt. ‘Informatie is een krachtig wapen. Maar er worden nu ook echte wapens gebruikt, en dat wordt gerechtvaardigd aan de hand van informatiecampagnes’, zegt hij. ‘Dat bizarre idee van een atoomoorlog in het midden van Europa klinkt opeens niet zo gek meer als er bepaalde propagandatechnieken worden toegepast.’
Het is een domino-effect van de Russische inmenging en propaganda, legt hij uit. ‘Dat werkt nu omdat het in vruchtbare grond terechtkomt.’ Oftewel, in geesten die al beïnvloed zijn door populisme. ‘Als we kijken naar de Europese of Amerikaanse context, dan zijn veel mensen daar ontevreden met de democratie. En dat is een wereldwijde bedreiging.’
De democratie gaat langzaam teloor nu het populisme de overhand neemt, vreest hij. Het voelt zelfs gek om de term democratie nog te gebruiken, nu zoveel Europese parlementen extreem-rechts, nativistisch en racistisch zijn. Dat leidt onvermijdelijk tot het afkalven van democratische waarden. ‘Als het zover komt, is er niets meer om te verdedigen. Dan wordt de wereld een treurige plek waar autocraten en autoritaire figuren de baas zijn.’
Volks aan de macht
Hij ziet die verschuiving ook in Nederland. ‘Ik ben hier acht jaar geleden naartoe verhuisd en ik heb een draai van 180 graden gezien. Als populisten aan de macht komen, openen ze op een bepaalde manier de doos van Pandora’, zegt hij. ‘Onderwerpen die voorheen bizar, onacceptabel of racistisch werden gevonden, worden heel langzaam genormaliseerd.’
Ik heb hier in acht jaar tijd een draai van 180 graden gezien
Om te begrijpen hoe dat kan, moet je begrijpen hoe populisme werkt. Het populistische discours heeft twee doelen, legt Gabdulhakov uit: de regerende elite in een kwaad daglicht stellen en de macht bij ‘het volk’ neerleggen. Maar wie is dat volk? Waar populisten heel goed in zijn, zegt hij, is de maatschappij opdelen in de ‘echte’, gerechtigde burgers en de indringers.
Dat gebeurt nu ook met de demonisering van internationals in Nederland, stelt hij. ‘We geven ze de schuld voor alles wat er mis is in dit land. Maar daarmee doen we onszelf ook tekort. Door de aanval in te zetten op het onderwijs en door de bezuinigingen, schaden we de kenniseconomie van dit land.’
Maar wat is de rol van sociale media hierin? En waarom doen populisten het toch zo goed op sociale media, zoals Roemenië recent weer aantoonde?
Echokamers
‘Sociale media bieden geen ruimte voor een middenweg, voor een gematigde aanpak. Het is ideaal om samenlevingen te polariseren’, legt hij uit. ‘Nu is iedereen zijn eigen tv-zendertje, zijn eigen krant. De boodschap die ze versturen komt met dank aan algoritmes bij een heel specifiek publiek terecht.’
Zo belanden we in een echokamer, waar we alleen nog onze eigen ideeën en meningen horen. ‘We worden niet meer uitgedaagd.’
Sociale media zijn ideaal om samenlevingen te polariseren
Het is een politiek middel dat perfect bij populisten past, omdat ze razendsnel en luidkeels beloften kunnen doen en simpele verklaringen kunnen bieden voor complexe problemen. ‘Mensen hebben niet de aandachtspanne voor een genuanceerde uitleg, en ze hebben er ook geen tijd voor. Ze willen snelle oplossingen, en dat is wat populisten ze geven’, zegt Gabdulhakov. Vaak zijn het pure leugens, maar tegen de tijd dat die ontmaskerd worden, is de wereld alweer met iets anders bezig. ‘Ze kunnen heel snel heel veel schade veroorzaken.’
Naarmate we elkaar offline minder tegenkomen, kan de polarisatie online makkelijker postvatten in de echte wereld. ‘En als we wel anderen in het echt spreken, dan zijn dat vaak mensen die op ons lijken, met dezelfde ideeën’, zegt hij. Maar als je daar iets aan doet, kan er verrassend snel iets veranderen.
Blootstelling aan anderen
Gabdulhakov merkte dat zelf toen hij in Spokane studeerde, een enorm conservatief stadje in de VS. ‘Voor veel mensen was ik de eerste Oezbeek die ze ooit gezien hadden.’ Maar zelfs degenen die uitgesproken anti-immigratie waren, verzachtten hun mening toen ze hem leerden kennen.
‘Toen was ik opeens niet meer die enge “ander”. Opeens zagen ze dat ik ook maar gewoon een student was. Ze beseften dat we meer overeenkomsten dan verschillen hadden’, zegt hij met een glimlach. Hij is ervan overtuigd dat als we meer blootgesteld worden aan mensen die anders zijn dan wij, we de wij/zij-kloof kunnen dichten die de populisten zo succesvol hebben gecreëerd.
Hij zou graag zien dat de wereld meer gaat lijken op de buurt in Rotterdam waar hij woont: een klein Utopia, waar mensen uit alle windstreken samenleven. Een wereld waar je je huis uit stapt en begroet wordt door de geur van Turkse baklava, waar je een Poolse bakkerij en een Surinaamse markt vindt. ‘Ik wil dat mijn vierjarige zoontje daarmee opgroeit.’
Tot het zo ver is, brengt hij zijn zoon in elk geval het belang van diversiteit bij, en leert hij hem hoe je populisme al in een vroeg stadium herkent. Daarom nam hij hem ook mee naar het onderwijsprotest in Den Haag, vorige week, vertelt hij met een trotse blik op de foto’s. ‘Ik probeerde hem uit te leggen wat de bezuinigingen betekenen en toen vroeg hij me of de regering dieven waren’, lacht hij. ‘Ik zei: nee, maar ook weer wel, omdat ze de toekomst van ons onderwijs kunnen stelen.’