Met zonnepanelen komen we er niet
Energiecrisis raakt de RUG keihard
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Christien is sinds 2016 achtergrondcoördinator bij UKrant. Ze plant de achtergrondverhalen en begeleidt de auteurs. Bij haar eigen verhalen ligt de focus op wetenschap en academisch leven. Daarnaast schrijft ze veel over onderwerpen als sociale veiligheid en maakt ze graag persoonlijke interviews. In haar vrije tijd schrijft ze jeugdboeken en geeft schrijftrainingen.Dit jaar betaalt de RUG 22 miljoen euro voor haar energie. 22 miljoen euro voor ruim 50 miljoen kilowattuur aan elektriciteit en bijna 5 miljoen kubieke meter aan gas.
Dat is veel, vonden ook de mensen binnen het Facilitair Bedrijf die verantwoordelijk zijn voor de inkoop. Het jaar ervoor betaalde de RUG immers nog zo’n 14 miljoen euro voor grofweg dezelfde hoeveelheid energie. En nog een jaar eerder was dat ruim 8 miljoen.
‘Toen we het kochten waren we er goed zuur van dat het zo duur was’, zegt Kor Smit van het Facilitair Bedrijf. ´Maar als je nu kijkt, waren we spekkoper.’ Want de prijzen stegen door. ‘Het gaat misschien wel richting de 35 miljoen.’
Wat gebeurde er in 2017?
Tot 2017 zien we een gestage toename in de energiekosten. Maar dan komt er een trage, maar zichtbare beperking. Wat er toen gebeurde?
Een opeenstapeling van maatregelen die eindelijk hun vruchten begonnen af te werpen, vermoedt Dick Jager nadat hij er een aantal jaarverslagen op heeft nageslagen. Want de universiteit investeerde immers al jaren in warmtepompen, zonnepanelen, efficiënter energiegebruik en bewegingsmelders om verlichting te bedienen. ‘Al die maatregelen apart zijn onvoldoende om het verschil te verklaren, maar de combinatie levert wel wat op’, denkt hij.
De verlaging van het totale energieverbruik aan de RUG zet door. Toch gaat het niet snel genoeg om het doel te halen: in 2050 moet 27 procent energie zijn bespaard ten opzichte van 2005.
Het is zelfs maar de vraag of er nog een vaste prijs in zit voor het komende jaar. De energiemarkt, die jarenlang redelijk stabiel was, lijkt nu meer op de effectenmarkt. Prijzen die vroeger wekenlang hetzelfde bleven, wisselen nu per kwartier. En dat heeft grote gevolgen.
Winstwaarschuwing
Niet voor niets kwam collegevoorzitter Jouke de Vries enkele weken geleden met een ‘winstwaarschuwing’. Met de huidige prijsstijgingen moet het college van bestuur heel goed nadenken over de bouwprojecten die de komende jaren op stapel staan, zei hij.
De universiteit betaalde jarenlang ongeveer 50 cent per kuub gas. En nog altijd betaalt ze als grootverbruiker minder dan consumenten, die de prijs per kuub richting de drie euro zien kruipen. Maar de RUG betaalt in 2022 nog altijd 1,50.
De energiekosten gaan misschien wel naar 35 miljoen
Tegelijk is de hoeveelheid energie die de RUG verbruikt de laatste jaren maar mondjesmaat minder geworden, ondanks de aanleg van warmtekoudeopslagen op Zernike en in de UB: installaties die aardwarmte gebruiken om gebouwen te verwarmen in de winter en te koelen in de zomer. En ondanks het feit dat vrijwel alle geschikte daken van de universiteit inmiddels voorzien zijn van zonnepanelen: 11000 vierkante meter.
Er zijn plannen om het gebruik van bestaande warmtekoudeopslagen uit te breiden. Nieuwe gebouwen worden zo duurzaam mogelijk gebouwd: ook het nieuwe Feringa Building is straks aardgasvrij, heeft 900 vierkante meter aan zonnepanelen en twee warmtekoudebronnen om in de energiebehoefte te voorzien.
Coronajaren
Maar het gaat nog jaren duren voor dergelijke investeringen iets opleveren. En wat extra zorgwekkend is: zelfs in de coronajaren is de universiteit er maar nauwelijks in geslaagd om energie te besparen. Gecorrigeerd voor de buitentemperatuur verbruikte de RUG in 2011 3,2 miljoen kuub aan gas. Dat is gegroeid naar 4,5 miljoen in 2019. In coronajaren 2020 en 2021? Respectievelijk 4,4 en 4,7 miljoen.
Kijk je naar het verbruik per vierkante meter – de RUG is immers ook gegroeid in die tien jaar – dan zie je dat de RUG als geheel 8 kuub verbruikte in 2011. In 2019 en 2020 was dat 10,5 en 10,6 kuub en in 2021 zelfs 11,2 kuub.
‘De verwarming in de gebouwen is in coronatijd gewoon aan geweest. Echt belachelijk!’ zegt Dick Jager van het Green Office. ‘En dan hebben we ook nog een half jaar verwarmd met de ramen open.’
Van het verbruik van elektriciteit word je niet veel vrolijker. De RUG verbruikte 52 miljoen kilowattuur aan elektriciteit in 2011. In 2019 was dat 56 miljoen en in 2021 50 miljoen. Oftewel: in de jaren dat de gebouwen minimaal gebruikt werden, gebruikten we met zijn allen slechts tien procent minder elektriciteit.
De Portiersloge op Zernike is de grootste slurper
Dat veel oude panden in de binnenstad energie slurpen, verbaast waarschijnlijk niemand. Ook niet dat het oude Nijenborgh 4 grootverbruiker is, met een energie-index (een getal dat aan de hand van 150 kenmerken berekend wordt) van 3,09. Verrassender is dat de Portiersloge, dat kleine gebouwtje helemaal aan het begin van de Zernikelaan, ook een index heeft van 3,09. Ter vergelijking: het nieuwe deel van de Kapteynborg scoort het beste met een energielabel A en een energie-index van 0,73.
Ook hier laten vierkante meters hetzelfde beeld zien: gebruikten we in 2011 127 kilowattuur per vierkante meter, in 2019 was dat 130 en in 2020 118. Alleen het waterverbruik is in coronatijd duidelijk afgenomen: er werden minder toiletten doorgetrokken.
Lege gebouwen
Iedereen – ook het college van bestuur, ook de beleidsmakers, ook het Green Office – had verwacht dat lege gebouwen zouden leiden tot lagere energiekosten. ‘Je zou denken dat als maar 20 procent van de mensen aanwezig is, je ook maar 20 procent hoeft te verwarmen’, zegt Jager. ‘Maar dat is gewoon niet gebeurd.’
Hoe dat kan?
‘Er was maar een handvol mensen in de gebouwen, maar we hebben ze wel in hun geheel verwarmd’, legt hij uit.
Het energieverbruik van een lab is gewoon krankzinnig
Wat daar nog bijkomt: een bijna leeg gebouw kost meer om te verwarmen dan een vol gebouw. Mensen geven lichaamswarmte af, draaiende computers genereren hitte. Haal dat allemaal weg en je hebt zelfs meer energie nodig om hetzelfde vloeroppervlak te verwarmen.
Bovendien wordt de verwarming van de RUG-gebouwen doorgaans centraal aangestuurd. De faculteiten bepalen wanneer een gebouw open is en hoe hoog de thermostaat mag staan. En in al die maanden dat de gebouwen niet of nauwelijks gebruikt werden en werknemers hun thuiskantoortje warm stookten, is aan die instellingen vaak niets veranderd.
En dat kan nu dus echt niet meer, daarvan is iedereen zich volop bewust. Ook de faculteitsbesturen, want uiteindelijk moeten die zelf de rekening betalen.
Energieverslinder
Neem de Faculty of Science and Engineering. Die faculteit verbruikt de helft van al het gas aan de universiteit – 2,6 miljoen kuub – en bijna 23 miljoen kilowattuur aan elektriciteit. En dat terwijl de Linnaeusborg en de Bernoulliborg gebruik maken van warmtekoudeopslag en de Energy Academy gasvrij is. ‘Het energieverbruik van een lab is gewoon krankzinnig’, zegt Jager. ‘Het volume van een lab wordt acht keer per uur leeggezogen en weer volgepompt met lucht.’
CIT: veel stroom, weinig gas
Niet heel verrassend, maar de cijfertjes laten wel heel duidelijk zien hoeveel energie computers verbruiken. De enige reden dat het computercentrum van de RUG niet onderaan de ranglijstjes bungelt is het feit dat er nauwelijks gas gebruikt wordt: slechts 5,25 kuub per vierkante meter. Dat komt deels omdat ze gebruik maken van een warmtepomp, maar er is nog een oorzaak, denkt Dick Jager. ‘Vergeet niet dat de computers zelf ook heel veel warmte produceren. Dat is waarschijnlijk de belangrijkste reden voor het lage verbruik.’
Onder FSE valt ook zorgenkindje Nijenborgh 4, dat met afstand de grootste energieverslinder van de RUG is. Het is afhankelijk van gas voor verwarming en hopeloos verouderd. De ramen knappen of lekken door de roestvorming in de stalen sponningen, maar vervanging zit er niet in omdat de kit in de sponningen asbesthoudend is. Het pand zou gesloopt worden als het Feringa Building klaar was, maar dat gaat waarschijnlijk niet door, omdat de faculteit om ruimte verlegen zit.
Maar oplossingen zijn niet altijd makkelijk. Portefeuillehouder middelen Esther Marije Klop is volop bezig te zoeken naar groene alternatieven. ‘Ik dacht: overal de thermostaat omlaag naar 19 graden Celsius, klinkt sympathiek, gaan we doen’, zegt ze. Om er vervolgens achter te komen dat dit voor een pand als de Linnaeusborg helemaal niets oplevert.
‘Een laboratoriumgebouw heeft op jaarbasis meer koeling nodig dan verwarming omdat onderzoeksapparatuur en -installaties warmte produceren. Dat leidt tot een warmte-overschot en het kost juist extra energie om die warmte kwijt te kunnen raken. Het lager instellen van de thermostaat in een dergelijk gebouw kan dan juist tot een tegenovergesteld effect op het energiegebruik leiden.’
Monumenten
Het Centrum voor Informatie Technologie (CIT) slurpt per vierkante meter de meeste energie. Al die computers daar draaien immers niet vanzelf. Het CIT verbruikte het afgelopen jaar 889 kilowattuur per vierkante meter aan stroom: 4,6 keer zoveel als wat runner-up FSE per vierkante meter verbruikt.
Het zuinigste pand van de RUG staat in Friesland
Het oude beursgebouw waarin Campus Fryslân huist is omgebouwd tot het eerste monumentale, gasloze onderwijsgebouw van Nederland. Om die status te bereiken werden er 362 zonnepanelen op het dak gelegd en draait het volledig op elektriciteit, waardoor het energielabel G werd ingewisseld voor een C/B. Het verbruikt 58 kilowattuur per vierkante meter en is daarmee het zuinigste gebouw van de hele RUG. De Energy Academy verbruikt 60 kilowattuur per vierkante meter. Maar dat gebouw werd pas in 2016 opgeleverd.
En dan zijn er de panden in de binnenstad: vaak slecht geïsoleerd en omdat ze monumentaal zijn ook niet heel eenvoudig aan te pakken. Denk aan het Universiteitsmuseum, de gebouwen in de Oude Boteringestraat of het Academiegebouw – allemaal met een energielabel G.
Toch kan het wel: kijk naar Campus Fryslân, gevestigd in het monumentale beursgebouw in Leeuwarden. Het pand uit 1880 werd grondig gerenoveerd, maar is nu het meest zuinige pand van de hele universiteit en laat zelfs de Energy Academy achter zich. ‘Dat heeft alle theorieën omver geblazen dat je met een oud gebouw niks kan’, zegt Jager.
Alleen hebben gebruikers weinig invloed op de isolatiemaatregelen in hun pand, of de manier waarop de energievoorziening is geregeld. Ze moeten afwachten tot structurele oplossingen – isolatie of het grootschaliger aansluiten van gebouwen op warmtepompen – hun beslag hebben gekregen.
Motivatie
Maar dat betekent niet dat er geen quick wins zijn voor de faculteiten, benadrukt Jager. En nu de nood zo hoog is, is er ook eindelijk voldoende motivatie om in te grijpen. ‘Mensen gaan het pas doen als ze echt in de portemonnee geraakt worden. We hebben misschien heel veel intrinsieke belangstelling voor duurzaamheid, maar de meest intrinsieke belangstelling die we hebben is geld’, zegt Jager.
De komende maanden gaat hij met zijn collega’s bij de faculteiten en diensten op bezoek. Eerder deed hij dat bijvoorbeeld voor de Faculteit Wijsbegeerte, toen directeur bedrijfsvoering Anke Schuster-Koster advies vroeg om de faculteit duurzamer te maken. ‘Ze kwamen echt met een heel palet aan ideeën’, zegt Schuster-Koster enthousiast. Ook bezocht hij onlangs letteren en rechten waar de eerste adviezen nu besproken worden
Bron: Green Office RUG
De meeste winst, zeggen Smit en Jager eensgezind, is te halen bij de openstelling van gebouwen. In de loop der jaren zijn de openingstijden van RUG-gebouwen steeds verder uitgebreid. Maar een gebouw sluiten in het weekend betekent dus een of twee dagen minder verwarmen. En dat levert al snel een besparing op van 20 tot 30 procent op de stookkosten. ‘Dat scheelt echt gigantisch. Daar kan geen enkel glas tegenop’, zegt Smit.
Een andere overweging: moet je een gebouw altijd maximaal verwarmen? ‘Je kunt ook zeggen: we blijven wel open tot elf uur, maar dan trek je gewoon een extra vestje of truitje aan.’
Die maatregel werd bij wijsbegeerte vorige maand al ingevoerd. De gebouwen werden tot voor kort tot elf uur ’s avonds en in het weekend volledig verwarmd. Nu gebeurt dat tot zeven uur ’s avonds en in het weekend niet meer. ‘De eerste resultaten laten zien dat het gebouw niet meer extra hoefde te worden verwarmd om de nachttemperatuur te handhaven’, zegt Schuster-Koster. Bij letteren en rechten worden vergelijkbare maatregelen op dit moment besproken.
Efficiënt ruimtegebruik
De tegenstellingen van het University College
Het University College Groningen verbruikt bijna 15 kuub per vierkante meter. Daar zit alleen de Faculty of Science and Engineering boven. Tegelijk verbruiken ze weer het minste elektriciteit: 20 kilowattuur per vierkante meter.
Vermoedelijk komt dat door de ruime openingstijden, denkt Kor Smit. Het is een oud pand met enkel glas dat veel open is voor de studenten. Dat het elektriciteitsverbruik weer erg laag is, is ook begrijpelijk. ‘Moderne gebouwen hebben allemaal ventilatiesystemen’, zegt hij, ‘die in de zomer ook zorgen voor koeling. Maar het UCG is een oud pand, waar je ventileert door het raam open te zetten. En in de zomer is het gewoon warm.’
Nog een puntje: moet je altijd vergaderen of college krijgen op de eigen faculteit? Zou je het ruimtegebruik niet kunnen compartimenteren? ‘We zijn dat zo gewend en het is fijn als mensen niet zo ver hoeven te reizen, maar we gebruiken steeds maar zo’n 60 procent van onze ruimte. In plaats van bij te bouwen kun je misschien ook efficiënter gebruik maken van de ruimte die je hebt’, zegt Jager. En dan bespaar je ook, want die ruimtes werden toch al verwarmd.
Door het thuiswerken loopt de bezettingsgraad van de kantoren daarnaast terug. Dat kan goed zijn, maar alleen als je er slim mee omgaat. ‘Zorg dat áls je er bent, je er ook allemaal bent’, zegt Smit. ‘En dat als je er niet bent, je de verwarming uitdoet.’
Zorg dat áls je er bent, je er ook allemaal bent
En natuurlijk zijn er nog de kleine dingetjes, die alles bij elkaar toch winst opleveren: de computer uitzetten, in plaats van hem in de slaapstand te laten. De thermostaat laag zetten – mocht dat in jouw gebouw mogelijk zijn – als je het pand verlaat of in de vakantie. De lichten achter je uit doen. Bij wijsbegeerte loopt nu een onderzoek om mogelijk lichtknoppen te laten vervangen door sensoren. Ook wordt onderzocht of een rommelzolder in het oude pand kan worden geïsoleerd om energie te besparen.
Wat vooral belangrijk is, zegt Smit, is dat mensen zich niet verschuilen achter drogredenen als ‘ons pand is zo slecht geïsoleerd’. ‘Dat is schoonvegen van je eigen straatje’, vindt hij. ‘Natuurlijk, de kwaliteit van het gebouw heeft invloed, maar niet de meeste invloed.’
Uiteindelijk, denkt Jager, kunnen sommige faculteiten hun energieverbruik met dit soort maatregelen fors terugbrengen. Maar daarvoor is wel een cultuuromslag nodig. En ja, misschien is het frustrerend dat er gigantische prijsstijgingen en een oorlog in Oekraïne nodig zijn om de geesten rijp te maken voor veranderingen, maar het momentum is nu.
‘Je moet ook de kansen zien’, vindt Kor Smit. ‘Eerder dachten mensen toch sneller: laat ze maar kletsen. Nu is iedereen is zich ervan bewust dat we moeten isoleren en dat de verwarming een graadje lager moet. Dat is de positieve kant voor iedereen die met duurzaamheid te maken heeft.’
En hoe zit het met UKrant?
Nee, UKrant staat er niet best op als het gaat om energiebesparing. Het monumentale pandje aan de Oude Kijk in ’t Jatstraat 28 heeft een energielabel G en een energie-index van 1,83. Niet rampzalig misschien, vergeleken met Nijenborghs 3,09, maar bepaald niet best.
De redactie verbruikt veel gas en werd daar in 2018 ook op aangesproken. De warmte ontsnapt via de ramen, toonde een onderzoek met infraroodmeters al aan. Maar – ter verdediging – de medewerkers klaagden ook al jaren over een thermostaat die zich niets aantrok van de werkelijke temperatuur in de ruimte, wat weer veroorzaakt werd door leidingen van het nabijgelegen Harmoniegebouw. Daarnaast is de luchtverversing onvoldoende, waardoor de ramen open moeten om voldoende zuurstof in de kantoorruimte te krijgen.
Verbetering kwam in 2021 toen een nieuwe thermostaat werd geïnstalleerd, die alleen aanslaat als de redactie ook echt aanwezig is. Maar van dubbel glas is nog altijd geen spoor en de ramen en deuren in het monumentale pand sluiten nog altijd slecht.