DedoorbraakBernard Nijstad
Creativiteit op bestelling
Door Rob van der Wal
By Rob van der Wal
Rob van der Wal
‘Volgens mij hebben we hier iets te pakken’, dacht hoogleraar besluitvorming en organisatiegedrag Bernard Nijstad zo’n twintig jaar geleden. Met zijn toenmalige collega, organisatiepsycholoog Carsten de Dreu, bekeek hij een paar studies naar creativiteit.
‘In eerste instantie leek het erop dat mensen in een conflictsituatie, zoals bij een ruzie, helemaal dichtsloegen’, zegt Nijstad. ‘Ze konden geen enkel origineel idee meer verzinnen.’ Dat was in lijn met de gangbare wetenschap: creatieve ideeën ontstaan alleen wanneer je de volledige vrijheid krijgt om flexibel te denken. Zonder de ballast van een ruzie dus.
Maar toen het tweetal wat onderzoeken met elkaar ging vergelijken, viel hen iets op. ‘Dat mensen niks konden verzinnen, kwam doordat ze met ideeën moesten komen die op dat moment niet relevant zijn’, zegt Nijstad. ‘De onderzoekers vroegen bijvoorbeeld naar originele manieren om een krant te gebruiken. Dat werkt niet. Als je naar ideeën vraagt om het conflict op te lossen, dan komt de creativiteit wél.’
Ideeën tellen
Hoe meet je creativiteit? ‘Eén optie is om te kijken hoeveel mensen hetzelfde idee verzinnen’, zegt Nijstad. ‘Neem bijvoorbeeld een krant. Die kun je lezen, je kunt er vis in verpakken of je maakt er slingers van. Dat laatste is al een stuk creatiever. En een andere manier is door het aantal verschillende ideeën te tellen.’
In zijn experiment besloot Nijstad mensen achter een computer te zetten en ze een bepaalde taak te geven, bij steeds veranderende omstandigheden: soms met een hele beperkte taak, op een ander moment weer met veel vrijheid. Vervolgens telde hij hoeveel verschillende ideeën elke situatie opleverde.
Wat bleek: er zijn twee verschillende manieren om creatief te zijn, die door twee verschillende situaties worden getriggerd. Het eerste systeem is intuïtief en snel, wanneer je veel vrijheid krijgt. Het tweede systeem komt neer op systematisch werken en persistent doorzetten. ‘Oftewel: loop het bos in en laat je gedachten waaien óf ga aan een tafel zitten, begin gewoon en zet door’, zegt Nijstad. ‘Beide manieren werken.’
Wat Nijstad niet kan zeggen, is of dit de twee enige manieren zijn waarop je creatief kunt zijn. Misschien is er nog wel een derde tussenweg. ‘Maar we weten in elk geval wel dat een combinatie van vrijheid en beperking in het denkproces kan helpen.’
Tweetallen
Hoewel de conclusie van Nijstad en De Dreu in ging tegen de gangbare opvatting, heeft hij niet veel weerstand gehad van collega-onderzoekers. ‘Maar het was nog wel lastig om het op een of andere manier onderzoekbaar te maken. Ik kan niet in de hersenen van mensen kijken, dus of mensen ook creatief denken, is lastig aan te tonen.’
Voor wie gaat brainstormen in de hoop zo creatieve ideeën te krijgen, heeft Nijstad nog wel wat tips. ‘Doe dat in tweetallen. Zo heb je een minimale verstoring in je gedachten. Toch heb je nog wat voordeel van samenwerken, omdat je elkaar met creatieve ideeën aan de gang houdt. Of je gaat met een grotere groep brainwriten: je schrijft je ideeën op en geeft ze aan elkaar door. Ook zo verstoor je de gedachtentreintjes minimaal.’
Wat wel echt een mythe is: dat je in isolatie creatief kunt zijn. ‘Je hebt wel af en toe inbreng nodig van je omgeving. Hoewel veel mensen denken dat Einstein in zijn eentje de relativiteitstheorie heeft ontwikkeld, heeft hij bijvoorbeeld veel input gehad van zijn vriend, de wiskundige Marcel Grossman. En bovendien kom je zonder het bekijken van eerdere theorieën in de wetenschap ook niet ver.’