China en Rusland azen op onze kennis
‘We zijn naïef geweest’
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Christien is sinds 2016 achtergrondcoördinator bij UKrant. Ze plant de achtergrondverhalen en begeleidt de auteurs. Bij haar eigen verhalen ligt de focus op wetenschap en academisch leven. Daarnaast schrijft ze veel over onderwerpen als sociale veiligheid en maakt ze graag persoonlijke interviews. In haar vrije tijd schrijft ze jeugdboeken en geeft schrijftrainingen.Het is al eens gebeurd, zegt Joost Frenken. Niet onder zijn bewind weliswaar – hij trad immers nog geen jaar geleden aan als decaan van de Faculty of Science and Engineering – maar toch. Een PhD-student die was gepromoveerd aan zijn faculteit keerde terug naar China en bouwde daar verder op de kennis die hij in zijn Groningse tijd had opgedaan.
Dat zou geen enkel probleem geweest zijn als die onderzoeker een geneesmiddel tegen kanker probeerde te ontwikkelen, of een oplossing voor de klimaatproblematiek. Maar in dit geval werd het onderzoek ingezet voor een militair toepasbare technologie. En dat was nou net niet de bedoeling.
‘Dat was niet heel gemakkelijk te voorspellen, hoor’, zegt Frenken. ‘Vaak is dat niet zo eenvoudig.’ Maar wat het voorbeeld laat zien: dit is niet alleen hypothetisch. Grensverleggend onderzoek van universiteiten – niet alleen de RUG – kan onbedoeld zijn weg vinden naar militaire toepassingen – zogenoemd dual use. En dan is er de zich verhardende handelsoorlog en de bijbehorende technologische wedloop.
ASML
Vorige week nog sloten Nederland en de VS een overeenkomst die de verkoop van chipmachines van het technologisch geavanceerde bedrijf ASML aan China verder beperkt. ‘Die machines zitten boordevol uitvindingen die gebaseerd zijn op kennis vanuit de academische wereld’, zegt Frenken, die voor hij aan de RUG begon directeur was van onderzoeksinstituut ARCNL, dat nauw samenwerkt met de chipfabrikant. ‘Uiteindelijk voedt dat de productie van chips die volgens de Amerikanen weer een rol kunnen spelen in militaire technologie. ’
Chipmachines zitten vol vindingen gebaseerd op kennis uit de academische wereld
Nou denkt Frenken dat die militaire toepassing vooral een stok is om een hond te slaan. Het gaat de Amerikanen om economische concurrentie en de wens om de Chinezen voor te blijven. Maar punt blijft dat de situatie op het wereldtoneel grondig is veranderd. ‘Kennisveiligheid’ is een ding geworden.
Universiteiten hebben daar nadrukkelijk mee te maken. Ook de RUG heeft sinds een jaar een Adviesteam Kennisveiligheid, waar faculteiten terecht kunnen als ze twijfels hebben over de samenwerkingen met buitenlandse instellingen en bedrijven of over de aanstelling van PhD’s en postdocs. In de meeste gevallen gaat het dan om samenwerkingen met China, Noord-Korea, Rusland of Iran.
Mocht het Groningse Adviesteam er niet uitkomen, dan gaat het verzoek om advies naar het Rijksbreed Loket Kennisveiligheid waar zonodig ook de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) meekijkt. Want, benadrukt Frenken, het is een ingewikkelde discussie.
Onderlinge afhankelijkheid
‘Jarenlang is de academische wereld aangemoedigd om zich zo internationaal mogelijk op te stellen’, zegt Frenken. ‘En dat gold ook voor het bedrijfsleven. Maar dat is uitgemond in een internationaal netwerk van onderlinge afhankelijkheid.’
Kijk – opnieuw – naar de chipindustrie. Ieder onderdeel van het totale productieproces vindt plaats in een ander land. Efficiënt, dacht men ooit. Maar nu realiseert de internationale gemeenschap zich dat dit een risico is in het geval van een militair conflict. Want als China Taiwan binnenvalt, wordt die hele keten doorbroken en heeft iedereen een probleem.
Dus probeert ieder continent nu om de kennis weer in eigen huis te halen en tegelijk de concurrentie de pas af te snijden. ‘Wij zijn daar als kennisinstellingen onderdeel van’, zegt Frenken. ‘Kijk, ik ben opgegroeid met de gedachte dat wetenschap neutraal is. Het is kennis en die kun je goed inzetten of slecht. Dus zolang je je niet bezighoudt met de toepassing ervan, dan zit je goed.’
Atoombom
Maar juist die gedachte is intussen behoorlijk ‘naïef’, zegt hij. Denk aan Alfred Nobel, die moest toezien hoe zijn dynamiet niet alleen voor mijnbouw gebruikt werd, maar ook voor militaire explosieven. Aan Oppenheimer en de atoombom.
De mensen die begonnen met het internet hadden geen idee dat je kennisbubbels zou krijgen
Recenter: die superhandige gezichtsherkenningssoftware – voortgekomen uit onderzoek naar kunstmatige intelligentie – zorgt ervoor dat je telefoon opent als de camera jouw gezicht waarneemt, maar wordt in China gebruikt om de Oeigoeren te onderdrukken. En digitale technieken die ervoor zorgen dat Netflix weet welke series jij leuk vindt, kunnen ook ingezet worden voor het beïnvloeden van verkiezingen.
‘De mensen die begonnen met het internet dachten nog dat als je informatie kon delen, je desinformatie zou uitsluiten. Die hadden geen idee dat je ook kennisbubbels zou krijgen. En dat mensen in die bubbels konden verdrinken.’
Spelregels
Geen verwijt overigens, zegt Frenken. Het is vrijwel ondoenlijk om precies te voorzien hoe fundamentele kennis toegepast kan worden. Maar er zijn ook gebieden waarbij je met een beetje gezond verstand wél kunt bedenken dat er risico’s zijn. Op dit moment zijn de faculteiten aan de RUG volop bezig te identificeren welke vakgebieden binnen haar muren dat zijn.
Denk aan sommige onderdelen van ENTEG, het instituut dat fundamenteel onderzoek probeert te combineren met toepasbare technologie, aan delen van kunstmatige intelligentie, of nucleaire fysica. ‘Nou ja, daar plakken we dus nu een soort spelregels aan.’
Welke dat zijn?
Dat is nog altijd lastig, ervaart Frenken. Maar kijk bijvoorbeeld eens naar de zogenaamde ‘Seven Sons’, zeven Chinese universiteiten waarvan bekend is dat ze intiem verweven zijn met militair onderzoek, maar waar ook prestigieus onderzoek wordt verricht. ‘Dat brengt ons in gewetensnood. Moeten we mensen van daar categorisch uitsluiten?’
Reminder
Hij is er nog niet uit, zegt hij, maar hij opent die lijst regelmatig. Gewoon, als een reminder. ‘Het helpt om je te bevrijden van je naïviteit. Want die geweldige collega-onderzoeker aan die Chinese universiteit, die zulke prachtig artikelen schrijft, zit misschien op dezelfde gang als iemand die géén artikelen schrijft, omdat hij samenwerkt met de militairen. En houdt jouw collega zijn mond over jullie gezamenlijke onderzoek? Is dat überhaupt een mogelijkheid?’
We gaan nooit een slot op kennis zetten, dat kán ook helemaal niet
Inmiddels, zegt Frenken, is er al in een handvol gevallen advies gezocht. ‘En dat gaat alleen maar meer worden.’ Er worden jaarlijks alleen al 250 PhD-studenten aangenomen bij FSE. Daarnaast zijn er de postdocs en mensen op meer permanente posities. ‘Ik kan me voorstellen dat er straks toch wel tientallen tot honderd per jaar door de molen gaan.’
Wat een faculteit vervolgens met die verkregen informatie doet, is overigens aan henzelf. Frenken, de betrokken afdelingen en de mensen van HR maken dan samen een eigen afweging. Maar juist dat zou hij graag anders zien. ‘Ik zou graag zien dat die informatie ook voorzien wordt van een aanbeveling, zodat niet elke faculteit zijn eigen afweging gaat maken. Dan krijg je willekeur.’
Open access
Blijft natuurlijk de vraag of het überhaupt mogelijk is om te voorkomen dat kennis weglekt naar andere landen. Is dat niet fundamenteel in tegenstelling met hoe de academische wereld werkt?
Frenken knikt. Groningen is voorloper op het gebied van open access en open data, bevestigt hij. En dat moet ook. Kennis die is gegenereerd met publiek geld, moet beschikbaar zijn voor dat publiek. ‘We gaan nooit een slot op kennis zetten. Dat kán ook helemaal niet.’
Maar wat je wel kunt creëren is een voorsprong. ‘En dat kan doorslaggevend zijn. Op het slagveld maakt het toch uit of jij het wapen van de tegenstander niet kent, of dat je al een techniek hebt om het af te weren.’
Toch zit de hele discussie Frenken dwars. Internationale wetenschappelijke samenwerking is cruciaal voor universiteiten. Het leidt tot welvaart en vooruitgang. En hoewel zorgen om kennisveiligheid reëel zijn, vreest hij ook dat het leidt tot wantrouwen jegens individuen of nationaliteiten. ‘Dat zou enorm in conflict zijn met onze kernwaarde dat we een inclusieve, internationale gemeenschap willen zijn.’
Kennisveiligheid aan universiteiten
De Nederlandse regering maakt zich in toenemende mate zorgen over kennisveiligheid: de vrees dat kennis vanuit Nederlandse universiteiten weglekt naar concurrerende kennisinstellingen en landen. Dat zou een gevaar kunnen vormen voor de nationale veiligheid. Hierbij gaat het vooral om samenwerking met landen als China, Noord-Korea, Iran en Rusland.
Dat daar goede redenen voor zijn, bleek uit onderzoek van de AIVD en MIVD: meerdere onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten en denktanks zijn ‘op grote schaal’ doelwit van (digitale) activiteiten om hoogwaardige technologie buit te maken, schreef minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken in december aan de Tweede Kamer. ‘China is de grootste dreiging voor de Nederlandse kennisveiligheid’.
Ontheffing
Al sinds 2019 is er daarom een Loket Kennisembargo. Iemand die onderzoek komt doen binnen een specifiek vakgebied dat onder de Europese Sanctieregeling Noord-Korea en Iran valt, moet een ontheffing kennisembargo aanvragen bij de Rijksoverheid – ongeacht zijn of haar nationaliteit. Het loket onderzoekt dan of iemand banden heeft met de ballistische raketprogramma’s van Noord-Korea of Iran. Binnen de RUG vallen twee vakgroepen binnen FSE-onderzoeksinstituut ENTEG hieronder.
In januari 2022 ging het Rijksbrede Loket Kennisveiligheid van start, waar universiteiten advies kunnen aanvragen over internationale samenwerking. Dat ging gepaard met de Nationale Leidraad Kennisveiligheid, die werd opgesteld in samenwerking met de Nederlandse universiteiten. Universiteiten hebben ook een lokaal loket, waar faculteiten advies kunnen inwinnen.
Op dit moment inventariseren de faculteiten aan de RUG welke vakgebieden binnen hun muren een risico met zich mee kunnen brengen, waarbij ze ook om input vragen van de academische gemeenschap. Ze moeten, blijkens een brief van het college van bestuur, denken aan ‘onderzoeken of data die gebruikt kunnen worden woord onethische doeleinden, het risico op heimelijke beïnvloeding, of financiële afhankelijkheid die van invloed kan zijn (of die schijn wekt) op de academische vrijheid’.