Wat autonomen beweegt
Afhaken als oplossing
Door Rob van der Wal
By Rob van der Wal
Rob van der Wal
Rob begon als student-redacteur bij UKrant en is sinds mei 2023 terug als vaste medewerker. Hij schrijft nieuwsberichten, achtergrondartikelen – met een voorkeur voor wetenschap – en houdt zich bezig met internationaliseringszaken. Daarnaast werkt Rob als freelance wetenschapsjournalist. In zijn vrije tijd is hij drummer, radiomaker en moestuinier.Negentien verhuisdozen vol met brieven stonden er eind 2023 in een kantoorpand bij de Hoge Raad in Den Haag. Het ging om autonoomverklaringen, verstuurd door mensen die niet langer boetes en belasting willen betalen en uitspraken van rechters niet meer accepteren. Ze vormen een groeiende groep die gelooft dat de overheid geen macht over hen mag uitoefenen.
‘Vaak zijn het mensen die in aanraking komen met instanties zoals de jeugdzorg’, zegt universitair docent algemene rechtswetenschap Luuk de Boer. Voor zijn onderzoek naar de betekenis van autonomen in de rechtspraak bekeek hij zeker honderd rechtszaken. ‘Ik ken veel zaken van autonomen wier kinderen bijvoorbeeld uit huis zijn geplaatst. Ze hebben regelmatig grote schulden. Soms komen hele gezinnen op straat te staan.’
Het autonome gedachtegoed is voor die mensen een vluchtweg uit hun problemen, ziet De Boer. ‘Autonomen voelen zich machteloos en onderdrukt door de staat. Het is heel aantrekkelijk om te zeggen: ik maak mijn eigen staatje, en daar bepaal ik alles. Dan heb je opeens alle macht weer naar je toe getrokken.’
Vrijstaat
Sommigen gaan een stapje verder. Ze leveren hun paspoort in bij de overheid en proberen letterlijk een eigen staat te stichten. In 2015 ontstond op die manier Wonderland, een zelfverklaarde vrijstaat van ongeveer drie vierkante kilometer op de grens van Nederland en Duitsland, vlak bij Coevorden. Intussen is het gebied meerdere keren door de gemeente ontruimd, maar met regelmaat blijven er mensen terugkomen.
Het is heel aantrekkelijk om te zeggen: ik maak mijn eigen staatje, en daar bepaal ik alles
‘Natuurlijk zijn staten als Wonderland niet legitiem’, zegt De Boer. ‘Maar veel landen die we wel accepteren, zijn door vergelijkbare conflicten of onderdrukking ontstaan. Amerika heeft zich bijvoorbeeld losgemaakt van de onderdrukking door de Engelsen. Inmiddels accepteert iedereen Amerika als staat, maar van de autonomen vinden we een vergelijkbare claim onacceptabel. Waarom accepteren we hen niet en andere staten wel? Het is een raadsel dat ik nog niet heb opgelost.’
Hij kan wel verklaren waarom het autonome gedachtegoed in Nederland een vlucht neemt. ‘In Engelstalige landen – Canada, Nieuw-Zeeland, Engeland – is het groot en wij kijken naar veel Engelstalige media. Als je geïnteresseerd bent, krijg je via algoritmes steeds meer YouTube-filmpjes van autonomen uit die landen voorgeschoteld.’
In Duitsland moesten de veiligheidsdiensten in 2022 in actie komen omdat autonomen bezig waren met het plannen van een staatsgreep. ‘Zover is het in Nederland nog niet, maar die potentie is er wel’, zegt De Boer. ‘Er is al eens een soevereine ex-militair opgepakt die probeerde wapens te kopen.’
Geen gezag
Vooralsnog frustreren Nederlandse autonomen vooral de rechtspraak, zag De Boer in de zaken die hij bestudeerde. ‘Ze gebruiken steeds dezelfde redenatie: we hebben geen contract getekend met de overheid, en dus doen we niet mee met het systeem. Dat nemen ze heel letterlijk: ze willen een fysiek contract ondertekend zien, maar dat kan natuurlijk niet.’
Bovendien trekken autonomen de legitimiteit van de staat regelmatig in twijfel. Ze stellen dat diens wetten en instituties zo gebrekkig zijn, dat alle bestaande wetten ongeldig zijn en de autoriteiten geen gezag hebben. Zo zouden Nederlandse wetten van na mei 1940 niet geldig zijn, omdat het gezag na de Tweede Wereldoorlog nooit op de juiste manier aan Nederland is overgedragen.
Ze hebben geen contract getekend met de overheid, en dus doen ze niet mee
Daarnaast is er het zogenaamde ‘stroman-principe’: autonomen beweren dat de wet alleen van toepassing is op natuurlijke personen en rechtspersonen – de stromannen – en niet op de ‘mensen van vlees en bloed’ die zij stellen te zijn.
Het leidt tot vreemde taferelen in de rechtszaal. Neem de zaak uit 2013 waarin een autonoom stelt dat hij een soeverein persoon is, en niet dezelfde man als op het paspoort in zijn tas. Toen de rechter hem vroeg te vertrekken omdat hij weigerde zich te identificeren, vroeg hij om een andere rechter, omdat deze partijdig zou zijn – het zogenaamde ‘wraken’. De autonoom gaf als reden dat hij ‘niet als mens of soeverein persoon is behandeld, maar als burger die onder de Nederlandse wet valt’.
Goeroes
Sommige autonomen zien belasting zelfs als een gift aan de overheid die ze kunnen terugvragen. Ze beweren namelijk dat de Belastingdienst geregistreerd staat als algemeen nut beogende instelling, en giften aan zo’n organisatie zijn aftrekbaar.
Het klinkt vreemd, belasting aftrekken van je belasting. ‘En natuurlijk liggen er al tien uitspraken van een rechter die stellen dat dit niet kan’, zegt De Boer. ‘Maar autonomen blijven het bij de rechter proberen.’
En dan zijn er nog zogenaamde goeroes, mensen die vaak al decennialang als autonoom actief zijn en anderen hun wereld intrekken met betaalde cursussen en financieel advies. ‘Je ziet dat zij heel veel geld verdienen over de rug van kwetsbare mensen en opduiken bij veel rechtszaken die autonomen voeren’, zegt De Boer. ‘Tegen hen kun je veel actiever optreden dan nu gebeurt, door dwangsommen op te leggen en ze uit te sluiten als gemachtigde in rechtszaken.’
Instituties moeten kijken of ze deze burgers actief kunnen betrekken bij de samenleving
In de lichtere gevallen kan een goed gesprek helpen, ziet hij. ‘Een van de suggesties uit mijn onderzoek is een uitspraak te doen waarin de argumenten van autonomen systematisch worden neergezet, uitgelegd en vervolgens afgewezen’, zegt hij. ‘Maar tegelijk ontbreekt het in de rechtspraak vaak aan tijd voor dit soort dingen.’
Soms is zelfs een gesprek genoeg, zegt De Boer. ‘Ik ken een casus van een rechter in Australië die zich geconfronteerd zag met een soeverein. Na de zitting heeft hij aan die man gevraagd of hij even mee wilde. Ze hebben een aantal uur een indringend gesprek gehad, en de soeverein heeft ingezien dat hij geloofde in fabeltjes. Inmiddels is hij een van de autonomenwatchers die in Australië de beweging goed in de gaten houdt.’
Spiegel
Toch blijft het aanpakken van het probleem lastig, weet ook De Boer. ‘Ik ga dit probleem niet definitief oplossen. Sommige mensen zitten te diep in de fabeltjesfuik. Maar ik denk wel dat we een heel stuk verder zijn als instituties autonomen niet alleen zien als een soort vervelende luis in de pels waar ze vanaf moeten, maar kijken of ze deze burgers actief kunnen betrekken bij de samenleving. Daar wil ik in de toekomst graag trainingen over gaan geven aan overheidsinstanties.’
Het is niet dat hij het gedrag van autonomen goedpraat, benadrukt hij. ‘Maar ze houden ons in zekere mate wel een spiegel voor. Er heerst bij hen het gevoel dat een partij als Amazon geen belasting hoeft te betalen, maar wij als burgers wel. Daar is geen solidariteit.’
En dat is geen gekke gedachte, vindt hij. ‘Wij voelen allemaal wel dat daar iets niet klopt. Maar de consequentie zou niet moeten zijn dat zij geen belasting hoeven te betalen, maar dat wij harder achter Amazon aan zouden moeten gaan.’