Hij stond wel even te kijken toen hij de resultaten van zijn onderzoek binnenkreeg. Sociaal psycholoog Wim Meerholz had zijn proefpersonen gevraagd terug te denken aan een gebeurtenis uit het verleden, waarbij ze iemand pijn hadden gedaan. ‘Ze waren zó open. Veel mensen bekenden dat ze vreemd gegaan waren, of dat ze hun moeder verwaarloosd hadden, of een verkeersongeluk veroorzaakt hadden. Er was zelfs iemand die zei dat hij iemand had gedrogeerd. Je mag bijna hopen dat dat een grapje was.’
Meerholz vroeg niet voor niets naar die pijnlijke voorvallen. Hij wilde weten hoeveel compassie zijn proefpersonen voelden voor de mensen die ze hadden gekrenkt. Maar vooral: of dat altijd leidt tot de neiging om anderen te helpen.
Het antwoord? Néé. Die mooie, positieve emotie blijkt een schaduwzijde te hebben, waarvan we nog niet wisten dat hij bestond. Volgende week promoveert Meerholz op de ontdekking dat mensen medelijden soms gebruiken om niet na te hoeven denken over hun eigen fouten.
Kritiek op jezelf
‘We wisten al dat compassie ontstaat als we anderen zien lijden’, legt Meerholz uit. ‘Het zorgt ervoor dat je je op anderen focust en hen wilt helpen.’ Je maakt je ook even niet meer zo druk over het feit dat dat misschien lastig voor jou is. Of zelfs gevaarlijk.
Maar Meerholz had het gevoel dat het wel eens wat ingewikkelder in elkaar zou kunnen zitten. Want wie compassie voelt, oordeelt ook over wat die ander is overkomen. Dus wat als je zelf de schuld bent? Dan zou je kritiek moeten hebben op jezelf. ‘En dat botst met de behoefte van mensen om zichzelf in een positief licht te zien. We vermoedden dat compassie in die gevallen wel eens een tegengesteld effect zou kunnen hebben. Dat mensen juist minder bereid zijn om te helpen.’
De afgelopen vier jaar besteedde Meerholz om die hypothese uit te diepen. Hij vermoedde dat het vooral uitmaakt of je je identificeert met de groep die de ellende heeft veroorzaakt. Denk aan de groep scholieren waarmee je een medescholier hebt gepest. Zijn dat nog steeds je beste vrienden? Of heb je ze al tien jaar niet meer gezien?
En op individueel niveau: voel je je nauw verbonden met de persoon die je ooit was, of vind je dat je enorm veranderd bent? ‘In dat laatste geval beschouwen mensen hun eerdere zelf als een soort goede vriend en staan ze meer open voor zelfkritiek.’
Schaduwzijde
Meerholz liet zijn proefpersonen een krantenartikeltje lezen over de slachting in Rawagadeh in Indonesië, waar Nederlandse militairen 431 mannen vermoordden. ‘Vervolgens moesten de proefpersonen nadenken over het lijden van die mensen’, legt hij uit. ‘Op die manier wekten we compassie op.’
Wat bleek? Mensen die zich sterk identificeerden met Nederland en het Nederlanderschap voelden wel compassie, maar niet de spijt of boosheid die daar doorgaans bijhoren.
Hetzelfde vond hij bij individuen. Mensen die vonden dat ze enorm veranderd waren sinds ze waren vreemd gegaan. Of dat verkeersongeluk hadden veroorzaakt – zij voelden veel meer spijt en zelfkritiek dan degenen die dat niet hadden.
Compassie heeft dus een andere kant, concludeert Meerholz. Een schaduwzijde. ‘Wie medelijden heeft, focust zich totaal op de ander’, verklaart hij. ‘En dat kan in zo’n geval heel handig zijn. Want door je te richten op die ander, hoef je geen aandacht te besteden aan de schuld en de schaamte over wat je gedaan hebt. Eigenlijk is het dan een manier waarop je jezelf voor de gek houdt.’