De duif heeft de reputatie als vogel van de vrede, maar is helemaal niet zo vriendelijk. Een duif kan ook tennissen. Hoe dat allemaal zit, legt columnist Gerrit Breeuwsma haarfijn uit.
Dat de dingen niet altijd zijn wat ze lijken, hoef ik u natuurlijk niet te vertellen. Marco B. is niet de ideale schoonzoon die hij lijkt, D66 is niet zo wars van machtspolitiek als ze doet voorkomen, een militaire operatie is niet bedoeld om de stabiliteit te herstellen en de duif is in weerwil van zijn reputatie als vredesduif, een tamelijk agressieve vogel, die met zijn gepronk en gekoer vooral soortgenoten probeert af te schrikken.
Waar dat allemaal geen zoden aan de dijk zet, zijn duiven bereid hun tegenstanders fel uit de tent te vechten.
En nu lees ik na thuiskomst van mijn vakantie (ja, ik ben er weer) dat mijn collega Arie Dijkstra op het Bevrijdingsfestival onder de titel ‘Vrijheid is een illusie’ het ‘hardnekkige idee van de vrije wil’ heeft ontmaskerd. Hoe hij dat precies gedaan heeft weet ik niet, maar het heeft wel iets onbeleefds om dit onderwerp uitgerekend op het Bevrijdingsfestival aan te snijden. Het is alsof mijnheer pastoor bij je huwelijksvoltrekking omstandig gaat uitleggen dat de liefde niet bestaat.
‘Wat is daarop uw antwoord?’
‘Eh, nou, eh, nou ja, vooruit dan maar.’
‘U mag de bruid nu kussen.’
Maar ja, psychologen doen dat graag. Ontmaskeren bedoel ik. Waarschijnlijk ook omdat ze verder niet zoveel met zekerheid kunnen zeggen en zo lijkt het dan toch nog alsof ze iets stellig weten.
Mij doet zo’n psycholoog vaak denken aan iemand die zijn bril niet kan vinden en dan maar zegt dat hij hem kwijt is, terwijl iedereen kan zien dat hij hem gewoon op zijn hoofd heeft.
Helemaal nieuw is dat ontmaskeren van de vrije wil en de vrijheid (wat volgens mij verwante maar twee verschillende begrippen zijn) trouwens niet. De behaviorist Baruch F. Skinner (1904-1990) werd bij leven niet moe om uit te leggen dat vrijheid en vrije wil niet bestaan.
Een bombarderende duif zou zijn reputatie als vredessymbool ernstig hebben beschadigd
Hij meende dat de illusie van de vrijheid schadelijk is voor de organisatie van de samenleving. Hij bepleitte dan ook een technologie van het gedrag waarmee het menselijk doen en laten in goede banen geleid kon worden. Zijn opponenten zagen dat op hun beurt juist als een schrikbeeld en waarschuwden voor een scenario a la Huxley’s Brave new world.
Voor het ontwerpen van zijn gedragstechnologie deed Skinner veel experimenten met dieren, waarvan vooral zijn gebruik van duiven beroemd is geworden. Door middel van ‘operante conditionering’ (of dresseren) wist hij hun gedrag in een bepaalde richting te sturen. Op filmpjes kun je duiven zien tennissen met hun vleugels.
Skinners werk werd sterk beïnvloed door de Tweede Wereldoorlog en hij wilde zijn kennis graag inzetten voor een betere oorlogsvoering. Toen hij op een dag in de trein zat te denken aan het bombardement op Warschau en speculeerde over een manier waarop je vliegtuigen zou kunnen bestrijden met een contrawapen, zag hij door het raam vogels opstijgen en een stukje meevliegen.
‘Plotseling zag ik ze als “instrumenten ”’, schrijft hij ergens en hij vroeg zich af: ‘Zouden vogels een raket kunnen besturen?’.
Deze vraag was de start van ‘project pigeon’, waarin hij duiven trainde om een raket te besturen en op het juiste moment af te vuren. Skinner was overtuigd van de mogelijkheden, maar de generaals die er over moesten beslissen vonden het te bizar om aan te durven.
Of die generaals die beslissing tegen het gebruik van duiven uit vrije wil hebben gemaakt, zal voor Skinner niet een relevante vraag zijn geweest. Wel denk ik dat een bombarderende duif zijn reputatie als vredessymbool ernstig zou hebben beschadigd.
Maar goed, die reputatie is dus een illusie.
GERRIT BREEUWSMA