Industrie, mijnbouw en toerisme
De maan is in gevaar
Door Christien Boomsma
By Christien Boomsma
Christien Boomsma
Christien is sinds 2016 achtergrondcoördinator bij UKrant. Ze plant de achtergrondverhalen en begeleidt de auteurs. Bij haar eigen verhalen ligt de focus op wetenschap en academisch leven. Daarnaast schrijft ze veel over onderwerpen als sociale veiligheid en maakt ze graag persoonlijke interviews. In haar vrije tijd schrijft ze jeugdboeken en geeft schrijftrainingen.uzz Aldrin stemde op Trump, zegt emeritus hoogleraar geschiedenis Klaas van Berkel. ‘Omdat die voor nieuwe maanreizen was tijdens zijn presidentschap. En Trump zal met Elon Musk zeker doorgaan met het Artemisprogramma.’
Peter Barthel – emeritus hoogleraar astronomie – knikt. ‘Trump heeft hem meteen een erebaantje gegeven.’
De maan verwijdert zich héél langzaam van de aarde – 3,8 centimeter per jaar om precies te zijn. En dat zorgt ervoor dat aardse dagen steeds langer duren.
Dat komt doordat de aantrekkingskracht van de maan het water op de aarde aantrekt en zo eb en vloed veroorzaakt. Maar doordat de aarde onder al dat water gewoon doordraait, verliest ze heel langzaam energie en remt af. De maan, op haar beurt, wordt dan een beetje weggeduwd. De dinosauriërs zagen daardoor een grotere maan aan de hemel en hadden dagen van 22 uur.
Buzz Aldrin stemde op Trump, zegt emeritus hoogleraar geschiedenis Klaas van Berkel. ‘Omdat die voor nieuwe maanreizen was tijdens zijn presidentschap. En Trump zal met Elon Musk zeker doorgaan met het Artemisprogramma.’
Peter Barthel – emeritus hoogleraar astronomie – knikt. ‘Trump heeft hem meteen een erebaantje gegeven.’
De beide mannen zijn er niet blij mee. Gek misschien. Een van de twee is immers sterrenkundige, dus ben je dan niet dolblij met meer ruimtevaart? Meer onderzoek? Maar Barthel schudt het hoofd. ‘Astronomen werken nauwelijks meer aan de maan. We weten in feite alles. Voor een astronoom is de maan eigenlijk een beetje saai. Manen van andere planeten zijn veel spannender.’
Veel belangrijker dan nieuwe kennis, vinden ze, is die eeuwenoude fascinatie die de mens heeft met de maan. De verwondering die aanleiding heeft gegeven tot tienduizenden schilderijen, gedichten en romans. De maan is aanbeden als godin en bestudeerd als wetenschappelijk object. De maan is bezongen en mensen hebben over haar gedroomd en gefantaseerd. Kijk alleen maar naar de verbluffende hoeveelheid kinderboeken waarin de maan een rol speelt, constateert Klaas van Berkel. De máán, niet de zon. ‘Ze is een gids, de verlichter van een bepaald landschap… De maan is veel vertrouwder en grijpbaar. Ze doet ons meer.’
De Griekse filosoof Thales van Milete was de eerste die dacht dat de maan inderdaad gewoon een natuurkundig object was en voorspelde al een zonsverduistering in 585 voor Christus. Zijn leerling Anaximenes geloofde er niets van. Hij stelde dat de maan licht gaf omdat er vuur brandde in een bol waarvan de gaten open en dicht gingen.
Dat is de twee alleen maar duidelijker geworden, sinds ze begonnen met het maken van Gids voor de Maan – een vorige maand verschenen boek waarin de twee vanuit hun eigen vakgebied in vijf delen de geschiedenis van het maanonderzoek en de culturele betekenis van de maan behandelen, maar ook aandacht besteden aan het moderne onderzoek.
Verwondering
‘Je kunt je voorstellen’, zegt Van Berkel, ‘dat je in een tijdperk waarin de middelen om echt studie te maken van de maan er niet waren, toch verrast was door bepaalde verschuivingen in het aanzicht van de maan.’
De fasen van de maan – met hun voorspelbare ritme – waren vertrouwd voor mensen. Maar de verduisteringen – zonsverduistering wanneer de maan tussen zon en aarde schuift, maansverduistering wanneer de aarde zich tussen maan en zon bevindt – moeten totale verwarring veroorzaakt hebben, zegt Van Berkel. ‘Je kunt altijd dat primitief ontzag voor de maan navoelen, als ze dan oranje-rood opkomt en heel langzaam verkleurt. Maar als je wel eens een zonsverduistering hebt meegemaakt, dan kan je iets bevroeden van de huivering die in de verre prehistorie de mensen heeft bevangen.’
Nadat de wereld vernietigd was, kwamen de goden van de Azteken bijeen om een nieuwe zon te maken. Daarvoor moest een van hen zich in een vuur werpen. De god Tecciztecatl stelde zich beschikbaar, maar krabbelde op het laatste moment terug.
De onbeduidende Nanahuatzin durfde wel en herrees uit de vlammen als een stralende zon. Beschaamd sprong Tecciztecatl alsnog. Ook hij herrees als zon, maar twee zonnen waren te veel voor de aarde. Een van de andere goden gooide daarop een konijn in zijn gezicht. Tecciztecatl werd daardoor gedeeltelijk verduisterd en veranderde in de maan. En dat konijn is nog altijd te zien, wanneer je naar de maan kijkt.
Tienduizenden jaren verwondering. Maar nu, in deze tijd, dreigt dat allemaal te veranderen. Want niet alleen Trump en Musk hebben hun blik op de maan gericht. Deze zomer nog keerde de Chinese maanlander Chang’e 6 terug naar de aarde met gruis van de achterkant van de maan. Ook Japan en India hebben verregaande plannen.
En waar het bij de NASA-missies uit de jaren zeventig nog ging om de technologische uitdaging, om pure nieuwsgierigheid en wetenschappelijk onderzoek, zijn de ambities nu anders. ‘We betreden nu een tijdperk waarin de maan zelf ook zal veranderen onder onze invloed. Dat zag je in sciencefiction al eerder opduiken, maar het zal nu harde realiteit worden.’
Industrieterrein
De Amerikanen en de Chinezen zijn immers op zoek naar grondstoffen. Helium 3 bijvoorbeeld – dat belangrijk is voor kernfusie – maar ook een heleboel zeldzame aardmetalen die gebruikt kunnen worden in de chipindustrie. En dan zijn er nog de plannen om de maan te gebruiken als een springplank voor missies naar Mars. ‘En de vraag is of daar niet veel meer mee verloren gaat dan dat we er iets mee winnen’, zegt Van Berkel.
Dat ‘lunatics’ of krankzinnigen niet echt worden beïnvloed door de maan en dat mensen niet bij volle maan in een weerwolf veranderen, is inmiddels wel duidelijk. Maar het geloof in de invloed van de maan op het leven op aarde is nog altijd wijdverbreid. Nog in 1978 stelde de Amerikaanse psychiater Arnold Lieber dat de bloeddruk stijgt bij volle maan, met gevolgen voor de doorlatendheid van membranen en de werking van neurotransmitters. De gevoeligen onder ons zouden ontregeld raken en agressief kunnen worden.
Moderne analyses, zoals eentje uit 2019 onder 17.966 mensen die in een periode van tien jaar waren behandeld in psychiatrische klinieken, hebben dat soort verbanden niet kunnen aantonen. Dat geldt ook voor een correlatie tussen de menstruatiecyclus en de maan. En rapporten over meer criminaliteit bij volle maan? Die kunnen verklaard worden doordat er op een mooie, lichte avond gewoon meer mensen op straat zijn.
Foto Reyer Boxem
Artemis, het nieuwe ruimtevaartprogramma van NASA, wil al in 2026 weer mensen op de maan hebben. Dus wat blijft er over van onze verwondering als we weten dat de maan ‘gewoon’ een gigantisch industrieterrein is geworden? Als het vertrouwde patroon van de gigantische kraters – de ‘vlekken’ van de maan – wordt verhuld door de stofwolken die worden opgeworpen door geautomatiseerde graafmachines?
‘We dreigen de maan te ontheiligen’, zegt Van Berkel. ‘Als je weet dat daar mijnbouw wordt gepleegd, dat daar voorraden worden aangelegd, dat daar weer lanceerinstallaties zijn voor de verdere tocht naar Mars of wie weet waar nog meer naartoe, dan kan er iets fundamenteels verloren gaan.’
Het is als een natuurterrein waar een hek om wordt gebouwd, denkt hij. ‘Het object zelf wordt misschien nog wel in stand gehouden, maar het functioneert niet meer zoals het daarvoor functioneerde. De confrontatie met het andere, dat onaangedaan is door jouw zorgen, maar daardoor juist troost kan bieden, kan naar de knoppen gaan.’
‘En vergeet het toerisme niet’, vult Barthel aan. ‘Oók een potentieel destructief verdienmodel.’
Antarctica-model
En dus, zeggen de mannen, moeten we nu al in actie komen om dat te voorkomen. ‘Is de maan niet bij uitstek Unesco-werelderfgoed?’ zegt Barthel.
Al in 1970 verschenen de eerste complottheorieën die stelden dat de maanlanding in scène was gezet. Die werden nog versterkt door de films Diamonds are forever en Capricorn one die op dat idee waren gebaseerd. Bewijzen? Er zijn geen sterren te zien op de foto’s van de Apollo, er zou niet genoeg opwaaiend stof te zien zijn en de Amerikaanse vlag zou waaien in wind die er niet is.
Klopt allemaal niet. Het zonlicht op de maan was te fel om de sterren te kunnen fotograferen, maanstof plakt aan elkaar in een vacuüm en de vlag hangt aan een dwarsstok. Toch blijven de theorieën de ronde doen.
Ze pleiten voor een Antarctica-model – net als de maan een gebied dat van niemand is en daarmee van iedereen. Het Verdrag inzake Antarctica werd in 1959 aanvankelijk door twaalf landen ondertekend, waaronder de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Afgesproken werd dat er geen militaire activiteit zou worden ontplooid en er alleen wetenschappelijk onderzoek zou plaatsvinden. In 1998 volgde het Antarctisch Milieuprotocol dat het winnen van delfstoffen tot 2048 onmogelijk maakte. Inmiddels hebben 44 landen het verdrag getekend.
Wat nu dreigt is een ongecoördineerde wedloop die enkel draait om commercie. Musk verkocht het eerste kaartje al aan een Japanse ruimtetoerist. ‘Maar er is nog een probleem’, zegt Van Berkel. ‘Als je de uitlatingen van Musk en kompanen bekijkt, lijken ze het idee te hebben dat interplanetaire kolonisatie een soort ontsnappingsmogelijkheid is uit de problemen waarin mensen zich op aarde bevinden.’
Musk lijkt zichzelf daarbij als een soort Messias te zien, die de mensheid van een betere wereld gaat voorzien. ‘De verlossing van de mensheid ligt daarbij in de kolonisatie van Mars. Het krijgt een religieuze dimensie daardoor’, zegt Van Berkel. ‘Maar een dergelijke gedachte ondermijnt de wil om iets te doen aan de problemen zoals die er wel degelijk zijn.’
En dus moeten we pas op de plaats maken. Nadenken over wat we willen met de maan. Hoé we het willen. Om te voorkomen dat we iets weggeven waarvan we onvoldoende beseffen hoe belangrijk het eigenlijk is. ‘En dat we dan omhoog kijken of schilderijen bekijken of boeken lezen over de maan, met het knagende gevoel dat dat verleden tijd is, en dat we de onschuld waarmee we naar de maan kijken voorgoed hebben verloren.’
‘Gids voor de maan’ door Peter Barthel en Klaas van Berkel. Uitgeverij Noordboek, 27,90 euro