‘Ze strooiden met condooms’
De Wehrmacht schetste een aseksueel beeld van Nederlandse vrouwen. Nederland was ‘net als thuis’. De vrouwen waren volks, Germaans en agrarisch. En in principe geschikt om mee te trouwen.
Foto’s van Duitse militairen met Nederlandse meisjes ondersteunden dat beeld. Duitsers waren welkom in Nederland, was de boodschap.
Diezelfde foto’s hadden een andere inhoud voor de Duitse soldaten. Zij wilden juist laten zien dat seks en vrouwen deel uitmaakten van hun militaire tijd.
In tegenstelling tot de officiële politiek, beschouwden de soldaten de meisjes niet als geschikt voor de Volksgemeinschaft. Ze weigerden dan ook vaak eventuele baby’s te erkennen.
Politiek en persoonlijke beleving zijn niet te scheiden, concludeert Fahnenbruck. De man en de soldaat lopen in elkaar over, maar vallen niet per se samen.
Leestijd: 7 minuten (1045 woorden)
Je kunt niet anders dan glimlachen als je de foto ziet. Een stuk of dertig poedelnaakte kerels, opgesteld in rijen van tien. Voetjes in het zand, sommigen stoer – borst vooruit –, anderen wat beschaamd misschien, weggedoken achter de ruggen van de anderen. De voorste mannen lachen breed. En dan is er die lange magere, de leider, half naar de camera gedraaid. Vrolijk. Ontspannen.
Je zou niet zeggen dat het hier om een Zug militairen van de Duitse Wehrmacht gaat. De foto is gemaakt in juli 1941 op Westenschouwen in Zeeland en was nooit voor publicatie bedoeld, eerder voor een vriendenboek van de eenheid. Maar de fotograaf die de prent moest ontwikkelen, hield stiekem afdrukken achter. Nu siert de foto het proefschrift van Laura Fahnenbruck over de seksualiteit van Duitse Wehrmachtsoldaten in Nederland tijdens de bezetting.
Seks in oorlogstijd
Ze twijfelde wel even of de foto op de cover van haar boek moest komen, zegt Fahnenbruck. Al die blote mannen op een rijtje, was dat niet te expliciet? ‘Maar in dit beeld kwamen zoveel thema’s samen’, zegt ze. ‘Je ziet het leger, zoals ze daar in nette rijen staan opgesteld. Maar je ziet ook al die verschillende individuen – ze vonden het vast niet allemaal even gemakkelijk om bloot te zijn. Ze doen dit in hun vrije tijd en natuurlijk is er het thema van de seksualiteit.’
Wat ze maar wil zeggen – je kunt de soldaat niet scheiden van de man, al proberen onderzoekers dat vaak wel te doen. Dus zeggen dat seks van Duitse soldaten met Nederlandse meisjes één bepaald doel diende, dat kan ook niet.
Acht jaar lang deed Fahenbruck onderzoek naar de seksualiteit van Wehrmachtsoldaten tijdens de bezetting in Nederland. Ze vond namelijk dat bestaand onderzoek naar seks in oorlogstijd veel te beperkt was. ‘Ik geloof niet in de rol van seks als wapen bijvoorbeeld’, zegt Fahnenbruck. ‘Er wordt vaak gedaan alsof het vanzelfsprekend is dat seks een rol speelt tijdens oorlogen, maar dat is het niet. Bovendien wordt bijna altijd gekeken naar de gewelddadige kant – groepsverkrachtingen, onderdrukking van vrouwen –, maar hoe zit het bij de mannen? En wat als de oorlog niet draait om vernietiging van de tegenstander, maar om inlijving en overtuiging?’
Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog leek een ideale casus. Een betrekkelijk vreedzame bezetting, want de Duitsers waren er niet op uit om Nederland kapot te maken. Nederlanders waren immers ook Ariërs – ofwel de broeders en zusters van het Duitse volk. Ze moesten worden overtuigd.
‘Nederland is zó Duits’
Haar belangrijkste conclusie is deze: eenzelfde motief kan verschillende betekenissen hebben. Soms vallen die samen en soms totaal niet.
Neem de foto’s van Nederlandse meisjes met Duitse soldaten waar de Nederlandse beeldbanken vol mee staan. Een Duitse soldaat – in vol uniform – staat in de branding met twee meisjes in badpak naast hem. Hij salueert vrolijk naar de camera. Een andere toont een soldaat op een brug, met aan elke arm een meisje. Lachend. Nog een: drie militairen leunen tegen een boerenschuur, met één meisje met bloemetjesjurk en klompen tussen hen in.
De Duitse Wehrmacht was blij met dit soort foto’s. Ze sloten aan bij het plaatje dat de Duitse regering schetste van Nederland als een soort tweede Duitsland. De verschillen tussen beide landen werden zoveel mogelijk gebagatelliseerd. ‘‘Nederland is zo Duits, dat je bijna naar huis gaat’, vertelde de Wehrmachtpropaganda aan Duitse soldaten die hier gelegerd werden’, zegt Fahenbruck. Het imago van de Nederlandse vrouwen sloot daarbij aan. ‘Ze waren volks, Germaans en agrarisch. Maar verder bleef het beeld aseksueel.’
Voor de Wehrmacht was dit belangrijk. Nederlanders behoorden immers tot het Arische volk en de Duitse bezetting had ten doel om hen te overtuigen van het nationaalsocialistische project. Om die reden waren huwelijken tussen Duitse soldaten en Nederlandse meisjes ook gewoon toegestaan, terwijl die in Polen bijvoorbeeld streng verboden waren. ‘Overigens ging dat niet over alle Nederlandse vrouwen’, zegt Fahnenbruck. ‘Je had de ‘goede’ aseksuele Germaanse stamverwante, maar er waren ook stadse vrouwen die juist afschrikwekkend waren. Dergelijke vrouwen waren geen goede huwelijkspartners.’
Slechts een symbool
Maar diezelfde foto’s die de Wehrmacht beschouwde als ideale propaganda, werden ook verspreid door Duitse soldaten. Alleen wilden zij er iets heel anders mee laten zien.
‘Voor hen waren zulke foto’s een vorm van zelfbevestiging’, zegt Fahnenbruck. De militairen verwachtten – niet heel verrassend – dat seks en vrouwen in hun soldatentijd een rol zouden spelen. ‘Dat hoorde er gewoon bij. Dergelijke foto’s waren het bewijs van een seksueel leven tijdens de militaire dienst: er waren óók vrouwen!’
Dat zie je ook in herinneringsboeken over hun militaire tijd, ontdekte Fahnenbruck. ‘In een boek over een eenheid die in Eelde gelegerd was, staat bijvoorbeeld dat alle bankjes in het park bezet waren door soldaten en hun meisjes’, zegt Fahnenbruck. ‘Of je ziet de tekeningen van Frits Junghans over het dagelijks leven. Je ziet dansfeesten met meisjes of een zoenend stelletje. Maar vrouwen zijn slechts een symbool. Ze worden niet eens met namen aangeduid, maar enkel als A, B, C of D.’
Dus waar de legerleiding Nederland presenteerde als een soort tweede Heimat en de vrouwen vooral als potentiële huwelijkspartners neerzette, die moeiteloos deel konden uitmaken van de Volksgemeinschaft, dachten de soldaten zelf daar anders over. Zij fantaseerden over vrouwen, strooiden met condooms, plaatsten contactadvertenties en zongen seksueel getinte liedjes over Nederlandse meisjes. Maar kwamen er baby’s, dan weigerden ze vaak het vaderschap te erkennen. ‘Juist onder het mom dat ze níet binnen de Volksgemeinschaft pasten’, zegt Fahnenbruck.
Problemen en opstootjes
De relatie was veel minder gelijkwaardig dan de officiële politiek van de Wehrmacht suggereerde. Denk aan een Duitser die een kroeg binnenloopt en verlangt dat alle meisjes alleen nog maar op zijn kosten drinken. En daarom waren Nederlanders ook niet zo gediend van Duitse soldaten die er met ‘hun’ meisjes vandoor gingen. ‘Zelfs een vrijwillige relatie zorgde eigenlijk altijd voor problemen en opstootjes, tenzij het stel elkaar ontmoette in een NSB-kroeg of de Wehrmachtkazerne. Er ontstonden vaak ruzies over.’
Seksuele en overheersingspraktijken waren wel degelijk met elkaar verweven, constateert Fahnenbruck. En Nederland was niet de Heimat met meisjes ‘net als thuis’.